असारे पन्ध्रम् अर्थात् धान दिवस । नेपाली किसानले कोरोना कहरकै बीचमा मंगलबार धान दिवस मनाएका छन् । कोभिड–१९ संक्रमणका कारण २ वर्षदेखि यो दिवस निकै खल्लो रूपमा बितिरहेको छ । खेतमा हिलो छ्यापाछ्याप गरी मनाइने यो दिवस अवसरमा यसपालि पनि सांकेतिकरुपमा मात्र सीमित भयो । निजी क्षेत्रबाट र किसानले आफ्नै तरिकाले स्वतःफूर्त हिलो खेलेर छिटफुटरूपमा मनाए पनि सरकारीस्तरबाट कार्यक्रम हुन पाएन । सरकारले नै धानको महत्व जोगाउन, किसानलाई प्रेरित गर्न, प्रचारप्रसार तथा परम्परालाई निरन्तरता दिनका लागि मात्र स्वास्थ्य सुरक्षा मापदण्ड पूर्ण पालना गर्न निर्देश गरेको थियो । धान उत्पादनमा महत्व दिँदै पर्यटक प्रवद्र्धन गर्न पोखरामा विगत डेढ दशकदेखि हुँदै आएको रोपाइँ महोत्सव समेत हुन पाएन । अघिल्लो वर्षदेखि महोत्सव रोकिएको छ । यो महोत्सव पोखराका पर्यटनसम्बद्ध संघसंस्थाको छाता संगठन पोखरा पर्यटन परिषद्ले नेतृत्व गर्दै आएको थियो ।
भविष्यमा खाद्य तथा पोषण असुरक्षा हुन नदिन सरकारले धानबाली सुरक्षित गर्दै क्षेत्र बिस्तार र उत्पादन वृद्धिका कार्यक्रम अघि सारेको छ । जमिनको सुरक्षा, शुद्ध बिउँ, सिंचाइ कार्यक्रम, जातको विकास गरी धानमा आत्मनिर्भर बनाउने सरकारी लक्ष्य रहेको जनाएको छ । एक तथ्यांक अनुसार नेपालमा खेतीयोग्य जमिनको ४७ प्रतिशतमा धान खेती हँुदै आएको छ । कुल १४ लाख ७३ हजार हेक्टर क्षेत्रफलमा ५६ लाख २१ हजार मेट्रिक टन धान फल्ने कृषि विभागले जनाएको छ । गत वर्ष तुलनामा धान उत्पादनको क्षेत्रफल १ प्रतिशत र उत्पादनमा १.३ प्रतिशत वृद्धि भएको छ । देशभर १ करोड १६ लाख मेट्रिक टन खाद्यान्न उत्पादन हुन्छ । तर अझै पनि वार्षिक ४० अर्ब बढीको चामल आयात गर्नुपरेको छ । मानिसमा खाद्य संस्कृतिको परिवर्तनले आन्तरिक उत्पादनले माग नधान्दा चामल आयात गर्नुपरेको हो । पर्यटकीय नगरी पोखराको चिनारी बोकेको जेठोबुढो धान हो । यो धान संरक्षणसँगै उत्पादनमा जोड दिन पोखरा महानगरपालिकाले कृषकलाई २ प्रोत्साहनसमेत गर्दै आएको छ । पोखरामा विशेषगरी धान, मकै, गहुँ, जौ, तेलबाली, दालबाजी प्रमुखरुपमा उत्पादन हुने गरेको छ । त्यसमध्ये सबैभन्दा बढी ३९ हजार २ सय टन धान उत्पादन हुन्छ । धानबालीमा जेठाबुढो १५ हजार, स्थानीय ६७ सय, उन्नत १७ हजार टन उत्पादन हुने गरेको छ । तर बसाइसराइँको बढ्दो प्रभावले कृषियोग्य भूमि मासेर कंक्रिट सहरमा परिणत हुँदैछ । उचित आवास नीति नहुँदा यस्तो अनियन्त्रित हुन गएको हो । यसतर्फ सरोकारवालाको ध्यान गएको पाइँदैन ।
जन्मदेखि मर्दासम्म मानिसको लागि धानको प्रयोग हुने मुलुकमा अनुसन्धान गरी नयाँ हाइब्रिड धानको विकास जरुरी छ । जलवायु परिवर्तन भइरहेकाले त्यसको प्रभाव आधारमा जातको विकास गरी अर्गानिक उत्पादनलाई समेत प्रवद्र्धन गर्नुपर्ने अर्को महत्वपूर्ण विषय हो । यसका लागि किसानका खेतसम्म कृषिका नयाँ प्रविधिसँगै समयमै मल र बिउँ पु¥याउनु आवश्यक छ । नभए धान उत्पादन वृद्धि हुन सक्दैन । वर्षमा एकपटक मात्र धान दिवस सम्झिनु शिवाय केही हुँदैन ।