पोखरा । पाँच दशकअघि नेपाल छिर्दा स्मीथ पढाउने काम गर्थे । बेलायतमा जन्मिएर उच्च शिक्षा लिएपछि उनलाई युनाइटेड मिसन टु नेपालले पोखरा भित्र्यायो । २०२२ सालमा नेपाल झर्दा पोखरामा पहिलो बोर्डिङ स्कूल निर्माणको काम भैरहेको थियो । हालको गण्डकी बोर्डिङ स्कूलको नाम उतिबेला नेपाल आदर्श विद्यालय थियो । गणित विषयका शिक्षक उनले नेपालका विभिन्न विद्यालयमा शिक्षण गरिसकेका छन् । पोखराको पृथ्वीनारायण क्याम्पस, गोरखाको अमरज्योति मावि, काठमाडौंको आनन्दकुटीमा उनले लामो समय पढाए । खासगरी उनी गणित र विज्ञानका ज्ञाता थिए । हजारौं विद्यार्थीलाई पढाएका उनी नेपाली शैक्षिक जगतका मार्गदर्शक हुन् ।

ब्रिटिस नागरिक कोलिन फिलिप स्मीथ शिक्षकमात्रै थिएनन्, पुतलीबारे अध्ययन उनको अर्को रुचि थियो । पुतलीलाई निकै प्रेम गर्थे उनी । पुतलीकै पछि लाग्दा ५४ वर्ष नेपालमा बिताएको पत्तो पाएनन्, उनले । नेपालमा पाइने ६ सय ६० प्रजातिका पुतलीमध्ये ५ सय ५० प्रजाती उनैले पत्ता लगाएका थिए । स्मीथले अहिलेसम्म २५ हजार पुतली जम्मा पारेका छन् । यसका लागि १४ वटा जिल्ला फन्को मारेका छन् । पुतलीको खोज र अनुसन्धानले उनको पहिचान नै फेरिदियो । अहिले उनलाई ‘पुतली बाजे’ कै नामले चिन्दछन् सबै । नेपालमा रहँदा बस्दा स्मिथलाई आफ््नो देश फर्किन मन लागेन । अहिले पोखराको सराङ्कोटमा टहरो बनाएर बसिरहेका छन्, उनी । पतिको मृत्युपछि एक्लै जीवन बिताइरहेकी एक नेपाली महिलासँग कागजी विहे गरे उनले । स्मिथले स्थानीय एक बालकलाई धर्मपुत्र बनाए । उनको रेखदेख धर्मपुत्रले नै गर्दै आएका छन् ।

‘उतिबेलै पनि स्कूलबाहिर निस्किँदा नेट लिएर हिड्नुहुन्थ्यो । पुतली देखेपछि नेटले छोप्नुहुन्थ्यो । नयाँ भए सुरक्षित राख्नुहुन्थ्यो, नभए उडाइदिनुहुन्थ्यो,’ स्मीथका पहिला विद्यार्थी सरुभक्तले सम्झिए, ‘हामी पनि धेरै पटक वहाँको पछि लागेर हिड्यौं । पुतली छोपेर कलिन सरलाई दिन्थ्यौं । हिजैजस्तो लाग्छ ती दिनहरु ।’ नेपाली जनताको मन जितेर नै कलिनले नेपालको परिवारको पाको सदस्यका रुपमा सम्मान पाएको उनी सुनाउँछन् । ‘हाम्रोमा बाजे भनेको परिवारको अभिभावक हो । कलिन सर (पुतली बाजे) पनि हाम्रो अभिभावक बन्नुभयो,’ उनले भने ।

उमेरले ८३ पुगिसकेका स्मीथलाई नेपालमै नेपाली भएर मर्ने रहर छ । धेरै लामो प्रयास पछि उनलाई सरकाले सम्मानार्थ नेपाली नागरिक बनाएको छ । सम्मानार्थ नागरिकता पाउने स्मीथ तेश्रो ब्यक्ति हुन् । सगरमाथा आरोही एडमन हिलारी र विश्वप्रशिद्ध भूगर्भविद्् टोनी हागनपछि उनलाई यो प्रकृतिको नागरिकता दिइएको हो । नेपालप्रति विशेष योगदान गर्ने विशिष्ट व्यक्तिहरुले मात्रै यस्तो नागरिकता पाउँछन् । नेपालको सम्मानार्थ नागरिकता पाएका उनी एकमात्रै ज्यूँदा ब्यक्ति हुन् । मन्त्रिपरिषदको २९ कात्तिकको निर्णय अनुसार कलिनलाई नेपालको सम्मानार्थ नागरिकता प्रदान गरिएको हो । सँगै उनलाई नेपालको आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक अधिकार उपभोग गर्न पाउने हक समेत दिइएको छ भने नेपालको निःशुल्क भिसा उपलब्ध गराईएको छ ।

‘मेरो सपना पूरा भएको छ । अब म पनि नेपाली बनें,’ स्मीथले नागरिकता देखाउँदै भने, ‘अब स्वर्गमा गएर गीत गाएर बस्छु । नेपालमै मर्ने मेरो रहर साकार भयो ।’ नागरिकता दिने सरकार र यसमा सघाउनेलाई पनि धन्यवाद दिएका छन् उनले । उनले संकलन गरेको पुतलीहरु राखेर पृथ्वीनारायण क्याम्पसमा पुतली संंग्रहालय नै निर्माण गरिएको छ । सन् १९७३ देखि त्रिभुवन विश्वविद्यालय काठमाडौंमा प्रकृति विज्ञान संग्रहालयको लागि स्मिथले एक दशक पुतली संग्रहको काम गरे ।

गण्डकी सरकारका अर्थमन्त्री किरण गुरुङले स्मीथको उपनाम नेपालीले दिएको पदवी भएको बताए । ‘यो कुनै उपनाम मात्रै होइन । नेपाली जनताले माया गरेर दिएको पदक हो भन्ने सम्झनु,’ उनले भने, ‘नेपाल र विश्वकै लागि पनि तपाईंको योगदान निकै ठूलो छ । अनुकरणीय कामका लागि सरकार सधैँ सम्मान गर्छ ।’ नागरिकता बनाउन सहजीकरण गरेका थिए, पोखराका सुनिल उलकले । ‘कलिन सर अब नेपाली हुनुभएको छ । राज्यलाई वहाँप्रतिको दायित्व पनि थपिएको छ,’ उनले भने, ‘गण्डकी प्रदेश र समग्र नेपालकै लागि कलिन सर गहना हो । वहाँप्रति उच्च सम्मान राख्दै योगदानको थप कदर गर्नुपर्छ ।’ स्मीथको स्वास्थ्य अवस्था कमजोर बन्दै गएको छ । यद्यपि उनले आफ्नो दैनिकी भने छोडेका छैनन् ।

प्रकाश ढकाल