दर्शन, विचार र यथार्थलाई मोहरूपी मसीले रङ्गरोगन गर्दै साहित्यिक सिर्जनामा आफ्नो मनस्थितिलाई हदरम क्रियाशील राख्नसक्ने व्यक्तिहरू विरलै पाइन्छन् । यसैले युगानुकूल देखापर्ने तथाकथित साहित्यकारहरूलाई चिन्ने र चिनाउँदै जाने काम अन्य सचेत पाठकहरूले गर्दै जानुपर्दछ । साहित्य र कलाका सर्न्दर्भमा विचार गर्दा कुनै पक्षमा उत्कृष्ट ठानिएका रचनाहरूको समीक्षा र समालोचनालाई पनि सिर्जनाकै हाराहारीमा लैजानुपर्दछ भन्ने मान्यतामा पनि यो पङ्तिकार हालसम्म अडिएको छ ।

अहिलेको प्रसङ्गमा कवि शोभाकान्त गौडेलद्वारा रचित “म ढुङ्गो कसरी बनूँ ?” भन्ने कृतिभित्रको सोही शीर्षकको कवितालाई यहाँ चर्चाको विषय बनाउन खोजिएको छ । यसै सिलसिलामा कवि स्वयम्को र प्रकाशक समेतको छोटो चिनारी दिने काम पनि सान्दर्भिक नै ठान्नुपर्ने हुन्छ । विक्रम सम्वत् २००८ सालमा पर्वत जिल्लाको फलेवास खानी गाउँमा जन्मिएका कवि गौडेल नेपाल सरकारको इन्जिनियरिङ सेवाबाट हाल निवृत्त भइसकेका छन् । यसै सेवामा कार्यरत रहँदादेखि नै यिनले राष्ट्रसेवा र साहित्यिक सेवाको परिचय दिइआएका छन् । हाल उनी कास्की पोखराको मालेपाटनमा बसोबास गरिरहेका पनि छन् । डा. कालु शर्मा सुवेदीले उनको यस कविता सङ्ग्रहलाई वि.सं. २०६१ मा प्रकाशित गराएका रहेछन् । पेशाका हकमा डा. सुवेदी एक नामी चिकित्सक हुन्, उनी हाल पश्चिमाञ्चल अस्पताल पोखरामा सेवारत छन् । स्वास्थ्य सेवाबाहेक व्यवहारिक/वैज्ञानिक शिक्षातर्फ पनि विशेष दृष्टि राख्न चाहने व्यक्ति हुन् डा. कालु शर्मा सुवेदी ।

अब नजर लगाउने काम गरौं कवि शोभाकान्त गौडेलको ‘म ढुङ्गो कसरी बनूँ -’ भन्ने कविताका केही अंशमाः

बगरमा पल्टिरहेको पत्थर त होइन म

आत्मा र भाव सुन्ने भइरहने?

बनमा लडिरहेको मुढो पनि त होइन म

युगौंदेखि निर्जीव सडिरहने”

‘म ढुङ्गो कसरी बनूँ’ (२०५३:२०)

यस कवितामा व्यक्त भएको विचार र अवस्था वि.सं. २०५३ सालतिरको हो, जुन अवस्थामा तत्कालीन ने.क.पा. माओवादीले जनयुद्धको थालनी मात्र गरेको थियो । राजनीतिक, आर्थिक दृष्टिकोणबाट हेर्दा संसदीय राजनीतिको सत्ता पक्ष र विरोधी पक्ष दुवैको समान दृष्टिकोणबाट निजीकरण लागू गरिएको अवस्था हो । सरकारी स्वामित्वमा रहेका उद्योगधन्दाहरूलाई क्रमशः निजीकरण गरिँदै थियो । प्रतिवर्ष घाटैघाटामा सञ्चालित ती सरकारी उद्योग कलकारखानाहरू घाटाका अवस्थामा राख्नुभन्दा नाफा आर्जन गर्दै सञ्चालन गराउन सक्ने पूजीपतिहरूकै जिम्मा दिनु वेश हुन्छ भन्ने दृष्टिकोण रहेको हुनसक्दछ । परन्तु यस दृष्टिकोणलाई राजनीतिक परिवर्तनकै उपज ठान्नुपर्दछ । किनकी राजनीतिमा लिइएको दृष्टिकोण अनुरूप नै यस्ता गम्भीरखालका निर्णयहरु गरिएका हुन्छन् ।

राजनीतिक पृष्ठभूमि भने यत्तिमै सीमित छैन । नेपालको एकीकरणको अभियान राजनीतिक अभियान नै हो । पृथ्वीनारायण शाहको एकीकरणको अभियानबाट विशाल बन्दै गएको नेपाल सुगौली सन्धिमा खुम्चिन पुग्यो । हामीले भन्नुपर्दछ राजतन्त्रको नेतृत्वमा विशाल बन्दै गएको नेपाल राजतन्त्रकै छहारीमा खुम्चिन बाध्य भयो । यो एउटा अविस्मरणीय ऐतिहासिक घटना हो । राजनीतिक सचेत नेपालीका निम्ति भावनात्मक रूपमा चोट परेको अवस्था पनि हो । राजतन्त्रको शासनसत्ता राणापरिवारको हातमा आउँदा राजतन्त्रको अवस्था झनै खुम्चियो । यता नेपाली जनताको अभिव्यक्तिको स्वतन्त्रताको हक पनि सँगसँगै खुम्चियो । नेपालीहरूका लागि शिक्षा र चेतनाको जगत् एक शताब्दी भन्दा बढी अँध्यारै रहृयो । त्यसैले त वि.सं. २००७ सालमा राजनीतिक परिवर्तन भयो । राजनीतिक अभ्यासकै क्रममा वि.सं. २०१७ सालमा पनि राजनीतिक परिवर्तन भएकै हो । यसपल्ट भने जनताका प्रतिनिधिहरूको भन्दा राजाको राजशक्ति देशभक्तिका नाममा झनै बलियो बन्यो । शासनको माध्यम पञ्चायत व्यवस्था हुन गयो । त्यसैले त वि.सं. २०३६ सालमा पञ्चायत व्यवस्थाका विरुद्ध जनआन्दोलन भयो । निर्दलीय र बहुदलीय दुर्इ परिपाटीका बीच नेपाली जनताको जनमत बाँडिन बाध्य भयो । यो पनि जनताद्वारा राजनीतिक परिवर्तनको माग गरिएको ज्वलन्त अवस्था हो । बहुदलीय व्यवस्था स्थापित नभइसकेको हुँदा यसलाई राजनीतिक स्वतन्त्रताको अपूर्ण अवस्था ठानिएको हो । वि.सं. २०४७ सालमा बहुदलीय व्यवस्था स्थापित हुँदा राजनीतिक स्वतन्त्रताले पूर्णता पाएको हो कि भन्ने आभास सर्वत्र महसुस गरिएको हो । यो केवल आभास मात्र हुन गयो, यथार्थमा यस प्रकारको आंशिक परिवर्तनबाट जनताका आर्थिक-सामाजिक अवस्थामा आमूल परिवर्तन आउन सकेन । आंशिक परिवर्तनको सकारात्मक पक्षले समग्रमा अलिकति उज्यालो ल्याउँछ, परन्तु त्यसलाई अको नकारात्मक पक्षले सर्लक्क गाँजी दिन्छ । पिछडिएको जनमानसको छटपटिएको अवस्थाले कुनै राहत पाउन सक्दैन । हाम्रो देशमा परिवर्तनको प्रवाह यसरी उज्यालो-अँध्यारोको रूपमा कहिले मन्द गतिमा र कहिले तीव्र गतिमा निरन्तर चलिरहेको छ । त्यसैले हुनसक्दछ स्वतन्त्र-चिन्तनको उज्ज्वल पक्ष अँठिएर कालो बादलले ढाकिएको बेला कवि गौडेलले ‘म’ पात्रको माध्यमबाट ‘बगरमा पल्टिरहेको पत्थर त होइन म’… भन्ने अभिव्यक्ति दिएका छन् ।

युगौंदेखिको उत्पीडनलाई मत्थर गराउने हेतुले प्रत्येक पटक परिवर्तनकै नारा उराल्ने राजनीतिक शक्तिलाई आ-आफ्नो वर्गचेतले भ्याएसम्म उत्पीडित जनताले सहयोग पुर्‍याउँदै आएका छन् । वि.सं. २०५२ सालमा उद्घोष गरिएको जनयुद्धकालीन अवस्थामा हजारौं हजार नेपालीहरूले जीउ/ज्यान अर्पण गरे । वर्ग चेतनाकै पृष्ठभूमिमा उभिएर उनीहरूले शहादत् प्राप्त गरे र यसरी जनयुद्धका शहीदहरू परिवर्तनको प्रवाहलाई तीव्र गतिमा लैजाने प्रेरक तत्व बन्न पुगेका छन् । कवि गौडेलले पनि आफ्नो चेतना प्रवाहलाई शहादत् प्राप्त शहीदहरूकै हाराहारीमा पुर्‍याएर गतिशील गराएका छन् । परिवर्तनको प्रवाहलाई निरन्तर गति दिलाउन उनी आफू पनि शहीदहरूकै पङ्क्तिमा शहादत् हुने प्रण गर्दछन् । कवि गौडेल यसै सर्न्दर्भमा भन्दछन्ः-

…ढुङ्गो भइ पुजिन चाहन्न म

फोरिदेउ, कुनै निर्माणमा एक सल गारो भइदिन्छु?

मुढो बनाई नलडाउ मलाई

बरु चिरिदेउ मक्किएका कुनै घरको दलिन हुन चाहन्छु

देशको लागि यही माटोमा विलिन हुन चाहन्छु । (पृ. २१)

पाठकहरूले बुझ्नुपर्दछ कि कवि गौडेल नेपाली जनताको प्रत्येक ऐतिहासिक चरणको छिनोफानो गर्न उभिएका छैनन् । विगतका ऐतिहासिक चरणहरूमा केही परिवर्तनहरू त अवश्य भए नै । त्यसको सकारात्मक प्रभावलाई पनि कविले आफ्नो मिरमिरे प्रकाशमा राखेर हेर्न सक्नुपथ्यो? परन्तु त्यसलाई उनले अलिकति पनि दर्शाउन सकेका छैनन् । हरेक राजनीतिक परिवर्तनले केही न केही सकारात्मक प्रभाव पारिरहेको हुन्छ । नेपालका राजनीतिक परिवर्तनहरूले पनि कुनै न कुनै अंशमा सकारात्मक प्रभाव पार्दै आएका पनि छन् । दुर्इ सय वर्ष अगाडिको पृथ्वीनारायण शाहको एकीकरण अभियानले नेपाललाई आधुनिक राज्यको स्वरूपमा उभ्यायो । बहुजाती नेपालको गौरवशाली अस्तित्वको चिनारी बढ्दै गयो, नेपाल राज्य अन्तर्राष्ट्रिय जगत्मा चिनियो । नेपालको राणा-शासनले राजा र जनता दुवैको अधिकारलाई खुम्च्यायो, परन्तु शक्ति सम्पन्न राणा जङ्गबहादुरले सुगौली सन्धीमा खुम्चिएको नेपाललाई अलिकति फराकिलो बनाए । पश्चिम नेपालमा नयाँ मुलुक आर्जन गरेर नेपालको क्षेत्रफल बढाए । राज्यको क्षेत्रफल बढाएर मात्र भाइबन्धुहरू बढाए, नेपालको जनसङ्ख्या वृद्धि गराए । यस पक्षलाई आजको परिप्रेक्ष्यमा सकारात्मक ठान्नुपर्ने हुन्छ । बरु आजकल लाखौं लाखको सङ्ख्यामा नागरिकताका प्रमाणपत्रहरू मात्र बढाउने प्रावधानहरू आइरहन्छन्, परन्तु क्षेत्रफल भने यथावत् नै छ । हाम्रो भौगोलिक क्षेत्रफल यथावत् रहिरहेको अवस्थामा कविहरूले आ-आफ्ना कल्पना र यथार्थका आयतनहरू बढाउनुपर्ने देखिन्छ । सानो कविताले काव्यको आयतन लिन सकोस्, काव्यले महाकाव्यको विस्तारित रूप लिन सकोस्? ता कि यी सबै प्रकारका कविताहरूमा सकारात्मक र नकारात्मक दुवै पक्षहरूलाई समेट्न सकियोस् ।

जेहोस्, गौडेल जस्ता कविहरूको सान्दर्भिकता अहिले पनि उत्तिकै खटि्करहेको छ । “म ढुङ्गो कसरी बनूँ” कविताको शास्वत अंशलाई फेरि पनि दोहोर्‍याउनुपर्ने देखिन्छ । अब नेपाली जनता ढुङ्गो बनेर बस्नसक्ने छैनन्? किनकी नेपाली जनताले बुझेका छन् ‘गणतान्त्रिक व्यवस्थामा संविधान नै देशको मेरुदण्ड हो ।’ संविधान निर्माण नहुनु भनेको मेरुदण्डको अभाव खटि्करहनु हो । मेरुदण्डको अभावमा शरीरको हालत के हुन्छ – मेरुदण्डको अभावमा देश कसरी चल्न सक्दछ – शासनको आसन कहाँ अडिन्छ – दुर्इ वर्षभित्रमा बनाउनुपर्ने संविधानलाई संविधान सभामा प्रतिनिधित्व गर्ने राजनीतिक दलहरूले चार वर्षमा पनि निर्माण गर्न सकेनन् । असफलताकै कारण पहिलो संविधान सभा भ· भयो ।अब दोस्रो संविधान सभाको चुनाव  २०७० साल मंसिर महिनामा हुँदैछ । दोस्रो पटकको यो चुनाव तोकिएको समयमा हुन्छ वा हुँदैन? कुन-कुन राजनीतिक पार्टीहरू संविधान निर्माणमा सहयोगी हुन्छन् र कुन-कुन पार्टीहरूले असहयोग पुर्‍याउँछन् । यी दुवै थरिका क्रियाकलापहरुलाई नेपाली जनताले राम्रोसँग चिन्नेछन् । नेपाली जनता विगतमा भन्दा धेरै सचेत हुँदै आएका छन् । पहिलो संविधान सभाको चुनावमा पनि नेपाली जनता सचेत थिए, अबको निर्वाचनमा पनि नेपाली जनता अझै बढी सचेत रहनेछन् । नेपाली जनता कुनै हालतमा पनि ढुङ्गो बनेर बस्न सक्ने छैनन् ।