शिक्षा र समाज एक अर्काका परिपूरक हुन् । समाजले विद्यार्थीहरूलाई विद्यालय पठाउँछ भने ती विद्यार्थीहरू दीक्षित भएपछि समाजमा नै फर्केर जान्छन् । त्यसैले यी दुईलाई एक अर्काका परिपूरकका रूपमा लिइन्छ । समाज कस्तो छ भन्ने कुरा विद्यालयमा आउने विद्यार्थीको प्रतिविम्बले देखाउँछ । समाजको सुधारकोे नेतृत्वको विद्यालयमा विद्यार्थीले लिएको शिक्षाले गरेको हुन्छ । त्यसैले स्पष्टसँग भन्न सकिन्छ कि समाज राम्रो बनाउन विद्यालयमा राम्रो र समाजको मागअनुसारको शिक्षा दिनुपर्दछ र विद्यालयमा राम्रो शिक्षाका लागि समाजले राम्रा र अनुशासित विद्यार्थी विद्यालयमा पठाइदिनु पर्छ । विद्यालयमा कुनै विद्यार्थीले अनुशासनहीन कार्य गरेमा त्यो विद्यार्थीको दोष नभएर ऊ हुर्केको समाज र उसको परिवारको दोष हुन जान्छ भने त्यसको केही हिस्सा उसले आर्जन गरको शिक्षाको पनि हुन जान्छ । अहिले विश्वका केही मुलुक विकासमा अगाडि देखिएका छन् । त्यसको मुख्य कारण त्यहाँको शिक्षा र राज्यले शिक्षामा कति लगानी र शिक्षालाई व्यवस्थित गरेको छ, त्यसमा भर पर्दछ । हाल अमेरिकामा यहाँको शिक्षा र समाजको छोटो अनुभवलाई आधार मानेर निम्न शीर्षकमा विचार प्रस्तुत गरिएको छ ।

सामाजिक रहनसहन

अमेरिकामा समाज र सामाजिक बनोटको एउटा छुट्टै अनुभव भएको छ । घर र परिवारको वल्लोपल्लो छरछिमेकसँग हिमचिम वा सम्बन्धको यहाँ अभाव नै देखियो । वल्लोघर पल्लोघर, तल र माथि हाईहेलो, कुराकानी, लेनदेन, एैंचोपँंचो आदि नेपालीका पर्यायवाची शब्द यहाँ बिल्कुलै नदेखिँदो वा नसुनिँदो रहेछ । बाहिर निस्केर बाटामा हिँड्दा कसैका घरमा हेर्ने, बोलाउने र दुखसुखका कुराकानी त परै जाओस् एउटा छिमेकी र अर्काे छिमेकीकीबीच परिचय पनि नहुँदो रहेछ । समाजका सबै व्यक्तिहरू आआफ्ना काममा तल्लीन भएर लाग्ने र अरूसँग बोल्ने र बोल्नुपर्दछ तथा परिचय गर्नुपर्दछ भन्ने भावना वा चलन यहाँ देखिएन ।

एकल वा बिच्छेदित समाजको बनोट भए पनि सामाजिक शिष्टता भने उच्च रहेको देखियो । प्राय: अमेरिकनहरू बेलुकीपख कुकुर लिएर बाहिर पार्कमा घुम्न निस्कने र हरेकले हातमा प्लास्टिक लिएका हुँदा रहेछन् । नेपालमा जस्तो कुकुरलाई जतापायो त्यतै दिसा गराउँदै हिँड्ने गर्दैनन् । आफ्नो कुकुरको दिसा आफैंले टिपेर फोहोर फाल्ने वा रद्दीको टोकरीमा राख्नुपर्ने रहेछ । यो कामका लागि हरेक ठाउँमा सूचना टाँसेर आवश्यक व्यवस्था राज्य सरकार तथा स्थानीय सरकारद्वारा गरिएको रहेछ । प्रत्येक ठाउँमा फोहोर राख्नका लागि टोकरीको व्यवस्था गरिएको देखियो । बाटामा छाडा पशु, सडकमा चक्काजाम, हुलहुज्जत, नारा–जुलुस, ट्राफिकजाम, नसालु पदार्थको सेवनबाट कलझगडा कतै देखिएन । बाटामा ट्राफिक बसेर सिठी लगाउँदै गरेको पनि देखिएन सबै गाडीहरू पूर्णतया नियमको पालना गरेर नियमित रूपमा एकअर्कालाई सम्मानका साथ गुडिरहेका देखिन्थे । बाटामा कहींकतै फोहोर वा चाउचाउ वा केरा खाएर बोक्रा फाल्दै हिँड्ने चलन बिल्कुलै देखिएन । हरेक घरले आफ्नो फोहोरको व्यवस्थापन आफैं गर्ने प्रचलन रहेछ । पुन: प्रयोग हुने र नहुने फोहोर घरघरबाटै छुट्टयाएर निकाल्ने र फोहोरको गाडी आएर लैजाने शिष्टता रहेछ । बाटाहरू जहिले पनि चिल्ला र सफा देखिन्थे । वरिपरि दुबो रोपिएका बाटाको र दुवैतिर पैदलयात्रीका लागि पेटी र बाटो काट्नका लागि जेब्राव्रmसको पनि उचित व्यवस्थापन रहेछ । बाटामा भत्केको र पानी जमेका खाल्टा कही कतै देखिएन । जता हेरे पनि सडक चिल्ला र सफा छन् । यसले अमेरिकी समाजको शिष्टता र राज्यको नागरिकप्रतिको उत्तरदायित्वको स्पष्ट संकेत देखिएको छ । बाटामा ठूला र सार्वजनिक यातायातका साधनको अभाव देखियो अस्टिनबाट मक्किनी फर्कने क्रममा रेलको लिग देखिए पनि रेल कमै चल्ने गरेको पाइयो । केही ठूला मालबाहक गाडीहरू चल्ने रहेछन् भने अधिकको आफ्नै साधन हुँदो रहेछ ।

पहिला ‘तपाईं’ त्यसपछि ‘म’

यहाँको समाजले दिएको अर्काे सन्देश, अरूसँग तँछाडमछाड गरेर अगाडि दौडने संस्कारमा हुर्केका हामीलाई पहिला अरूलाई मौका दिऊँ त्यसपछिमात्र आफू भन्ने स्पष्ट सन्देश दिएको भान भएको छ । नेपालमा जस्तो खानेपानी, टेलिफोन, पासपोर्ट, नागरिकता तथा भोजभतेरमा लाइन लाग्दा सकेसम्म अरूलाई उछिनेर अगाडि जाने र आफूले नै पहिला अवसर लिने प्रचलन यहाँ देखिएन । नागरिकहरूमा यस्तो भावनाले नै अनियमितता, भ्रष्टाचार र घुसखोरी कम हुने गर्दछ । बाटामा गाडी व्रmस गर्दाखेरि पनि टाढाबाट आउँदै गरेको देखेमा उसलाई पहिला जान दिएर आफू जाने गरेको देखियो । झन् पैदल यात्रीका लागि त उसले इसारा नदिएसम्म वा संकेत नगरेसम्म कुरेर बसेको पाइयो । यतिसम्म कि रेस्टुराँमा र रेस्टरूमहरूमा पछाडिबाट कोही आएको भए आफूले खोलेको ढोकाबाट अरूलाई जान दिएर मात्र आफू जाने संस्कार रहेछ । यसले आफ्नोजस्तो चाहना अरूको पनि हुन्छ । त्यसैले पहिला अरूलाई मौका दिनुपर्दछ भन्ने कुराको शिष्टाचार पनि यहाँ पाइयो । यो शिष्टाचारले अनियमितालाई कम गर्दछ । यसरी अमेरिकामा अरूलाई सम्मान गर्ने प्रचलन राम्रो भएको देखियो ।

गरिबका पर्याय ‘काला’

नेपालमा जातीय विभेदले प्रश्रय पाएजस्तो अमेरिकामा वर्ण विभेदको स्पष्ट संकेत देखियो । अमेरिकामा गरिबको पर्याय भनेको ‘काला’ जाति भएको देखियो । बाटामा तथा सार्वजनिक स्थलहरूमा ‘होमलेस’ भनेर प्लेकार्ड लिएर बसेका काला जातिका अमेरिकन नागरिक थिए । केही ठाउँमा बाटामा काला जातिका केटाकेटीहरूलाई उनका अभिभावकले नै प्लेकार्ड बोकाएर मागेको पनि देखियो । स्यान्टोनियोको घनाआवादी भएको मनोरञ्जनस्थल रिभरवाकमा रहेको बाटाको पेटीमा बेवारिसेजस्तो गरी केही काला जातिका व्यक्तिहरू सुतिरहेका देखिन्थे । यसले एउटा संकेत के दियो भने अमेरिकामा काला नै सुविधाबाट बञ्चित नागरिक भएको देखियो । त्यसैले नेपालमा रहेको गरिबको पर्याय दलितजस्तो अमेरिकामा गरिबको पर्याय काला जाति रहेछन् ।

प्राइभेट स्कुलको मूल्य रहेनछ, कामका आधारमा होच्याउने देखिएन, लाइन लाग्दा सकेसम्म अरूलाई उछिनेर अगाडि जाने प्रचलन देखिएन

किसान

मक्किनीबाट अस्टिन आउजाउ गर्दा बाटामा मकै लगाएका खुला फाँट र गाई चरिरहेका घाँसका हराभरा चौर पनि देखिए । नेपालमा अहिले चर्चामा आएको राँगो वा भैंसी जस्तो अमेरिकामा भने कहीं कतै चर्चा रहेनछ अर्थात् यहाँ किसानले भँंसी पाल्दा रहेनछन् । किसानको गाईपालनको फार्म स्पष्ट देखिएको थियो । यहाँका किसानका गोठ देख्दा नेपाली किसानको याद आए पनि नेपालमा जस्तो निर्वाहमुखी कृषि प्रणाली नभएर पूरा व्यावसायीकरणमा आधारित कृषि प्रणाली किसानले अपनाउँदा रहेछन् । किसानका लागि सरकारले राम्रो अनुदानका साथै उनका पशुधनको बिमा गरिदिने रहेछ । यसका साथै किसानका लागि कृषि उपजको खरिद, बिक्रीका साथै पानी, बत्ती, मल र बिउमा भरपुर अनुदानको व्यवस्था रहेछ । अमेरिकामा जुन पेसा वा व्यवसायमा लाग्यो, त्यसमा इमानदारिता र प्रतिबद्घताका साथ लाग्ने प्रचलन देखियो । जुनसुकै पेसा वा व्यवसाय वा जागिर जे भए पनि कुनै सानो ठूलोको विभेदीकरणको मानसिकतामा बसेर मनमा खिन्नता लिने र कसैले कसैलाई कामका आधारमा होच्याउने वा अहम्ता प्रस्तुत गर्ने प्रचलन देखिएन । नेपालमा जस्तो माध्यमिक तहको शिक्षक खरिदार परीक्षाको तयारी गरेर बस्ने चलन यहाँ नभएर जेमा लाग्यो, त्यसैमा विशिष्टता तथा विज्ञता देखाउने पद्घतिको विकास भएको रहेछ । किसानमा पनि आफ्नो पेसाप्रति इमानदारिता देखियो ।

विद्यालय तथा विश्वविद्यालयको शिक्षा

अमेरिकामा हामी घुम्ने दिन अर्थात् विद्यालयमा जाँदा प्राय विद्यालयहरू बन्द भएकाले पठनपाठनको अवस्था अवलोकन गर्न नपाए पनि विद्यालयको हाता र त्यहाँको वातावरण भने अवलोकन गरियो । जहाँ विद्यालय छन्, त्यहाँ घना बस्ती देखियो । विद्यालय भएको क्षेत्र वरिपरिको घर महँगो पनि रहेछ । टेक्सस नेपालभन्दा क्षेत्रफलमा पाँच गुणा ठूलो भए पनि यहाँको जनसंख्या जम्मा २ करोड ९१ लाखमात्र रहेकाले धेरै जमिन खाली पार्क बनाएर राज्यले संरक्षण गरेकाले जग्गाको खासै मूल्य रहेनछ । यहाँ प्राइभेट (संस्थागत) विद्यालयको कुनै मूल्य नै रहेनछ । नागरिकले बाध्य भएर वा नजिक सामुदायिक विद्यालय नभएमा मात्र प्राइभेटमा पढाउने गर्दा रहेछन् । विद्यालयमा विद्यार्थीका लागि नेपालमा जस्तो पोसाक तथा गेटमा बसेर कपाल, मुन्द्रा वा के लगाएको वा मोबाइल छ कि छैन, त्यो एकएक गरेर निरीक्षण गरेर भित्र पसाल्ने प्रचलन नभएर विद्यार्थीहरू स्वयम् नै आफैँ संयमित भएर कक्षाकोठामा सहभागी हुँदा रहेछन् । कक्षाकोठामा शिक्षकले पढाउँदा मोबाइल चलाउन हुँदैन भन्ने आफैंले परिपालन गरेर बस्दा रहेछन् । पढाइलाई जत्तिकै शारीरिक सुगठनलाई पनि महŒव दिइएको पाइयो । हरेक विद्यालयमा ठूलाठूला खेल्ने चौरका साथै स्टेडियमको व्यवस्था गरेको देखियो ।

अमेरिकाको यो बसाइँमा दुइवटा विश्वविद्यालयको अवलोकन गरियो । लामो करिब तीन महिनाको समर भ्याकेसन भएकाले कक्षाकोठाको पठन–पाठन नदेखे पनि विश्वविद्यालयको हाताको राम्रो अवलोकन भयो । दुवै विश्वविद्यालयहरूको हाता धेरै ठूला थिए । त्यसमध्ये आर्लिङ्टन युनिभर्सिटीमा करिब ३० हजार र टेक्ससको ए एन्ड एम युनिभर्सिटीमा करिब ८० हजार विद्यार्थी पठनपाठन गर्दा रहेछन् । दुवै प्राविधिक धारका विश्वविद्यालय हुन् ।

ए एन्ड एममा कृषि, इन्जिनियरिङ, सैनिक शिक्षा, मेडिकल र नेतृत्व विकासको पढाइ हुँदोरहेछ । यो विश्वविद्यालयमा करिब १ लाख दर्शक अट्ने फुटबल स्टेडियम पनि रहेछ । विश्वविद्यालयमा पुस्तकालय, शिक्षण सामग्री र प्रयोगशालाको राम्रो प्रबन्ध गरेको देखियो । विद्यार्थीका लागि परामर्शको पनि राम्रो व्यवस्था भएको थाहा भयो । बिदा भए पनि बिदामा घर जान नपाएका वा नगएका विद्यार्थीहरू आरामका साथ तल्लीन भएर पढिरहेका थिए । विश्वभरका उत्कृष्ट विद्यार्थीहरू विशिष्टताका आधारमा छानिएर आएकाले उनीहरू पढाइमा स्वयं निर्देशित र नियन्त्रित थिए । नेपालमा जस्तो परीक्षा दिएपछि गाला चाउरी पर्दा रिजल्ट हुने प्रचलन यहाँ रहेनछ । बोर्डको स्तरीकृत परीक्षामा अधिकतम् ३ महिनामा र विश्वविद्यालयको सेमेस्टरमा १ हप्तामा नतिजा निकाल्ने प्रचलन रहेछ । नेपालमा पढेर विदेशमा गएर जागिर गर्ने लक्ष्य लिने गरेको भए पनि यहाँका विद्यार्थीहरू प्राय: यहीं नै रोजगारीको लक्ष्य लिएकाले संसारका उत्कृष्ट विद्यार्थीको उपभोग गर्न पाएकाले अमेरिकाले शिक्षा र विकासमा उत्कृष्टता हासिल गरेको निष्कर्ष निकाल्न सकिन्छ । उत्कृष्ट विद्यार्थीले लगभग विश्वविद्यालयको ढोकाबाटै रोजगार प्राप्त गर्दा रहेछन् । परीक्षा प्रणाली भने केही पेपर पेन्सिल टेस्ट तथा धेरै खुला किताब प्रणाली वा पुस्तक अगाडि राखेर वा इन्टरनेट कन्सल्र्ट गरेर पेपरमा उतार्ने परीक्षा प्रणाली रहेको कुरा थाहा भयो । यसरी यहाँको छोटो अवलोकनमा यी अमेरिकाका दुई वटा विश्वविद्यालयकोे सामान्य भए पनि उपलब्धिमूलक ज्ञान लिन पाइयो ।

मेरो पूर्व अनुभवमा जे भए पनि अमेरिका एउटा पद्घति बसेको, नियममा चल्ने, पुँजीवादी मूलुक भए पनि समाजवादको धारमा चलेको सामाजिक नीति र नियममा बाँधिएको वा समाजले गर भनेको काम गर्ने र नगर भनेको काम कसैले पनि नगर्ने वा गरेमा जोसुकै भए पनि सजायको भागी हुने नियम राम्रोसँग बसेको र सबै व्यक्तिको बराबर मूल्य भएको देशका रूपमा रहेको भान भएको छ ।