नेपालमा वैदेशिक मुद्रा आर्जनको मुख्य स्रोत नै रेमिट्यान्स हो । विदेशमा आर्जन गरेको रकम त्यहाँको मुद्रा नेपालमा पठाउनुलाई नै ‘रेमिट्यान्स’ भनिन्छ ।

विदेशमा नगन्य नेपालीहरू मात्र सानातिना व्यापार गर्ने र अधिकांशले भने श्रम नै गर्ने गर्दछन् । यसरी नेपाली बसेका देशहरूमा संख्याको हिसाबले धेरै खाडी मुलुकहरू र मलेसिया हुन् भने पारिश्रमिकका हिसाबले दक्षिण कोरिया, जापान र इजरायल हुन् ।

हालका वर्षहरूमा कामदार भिसा लिएरै युरोपका माल्टा, रोमानिया, साइप्रस लगायत देशहरूमा पनि नेपाली पुगेका छन् । यी देशहरूमध्ये जान लाग्ने लागत र त्यहाँ हुने कमाइका हिसाबले मुख्य आकर्षण भने दक्षिण कोरियामा नै छ । यी देशहरूबाहेक नेपालीहरू जाने भनेको अस्ट्रेलिया, अमेरिका, क्यानडा, न्युजिल्यान्ड र युरोपका देशहरू छन् । यी देशहरूमा नेपालीहरू जान त अध्ययनका लागि भनेरै जाने गर्दछन् तर त्यहाँ अध्ययन पूरा गरेर नेपाल फर्केर आएका र नेपालमा बसेर रोजगार व्यावसाय गरेका कति छन् भन्ने वास्तविक तथ्यांक नेपाल सरकारसँग पक्कै पनि छैन । ती देशहरूमा स्थायी बसोबास गर्न अनुमति कतिले प्राप्त गरे भन्ने पनि तथ्यांक उपलब्ध हुँदैन, होला । हामीले छिमेकमा हेर्दा पनि ती देशहरूमा अध्ययन गरी फिर्ता आउने विद्यार्थीहरू हतपत देख्न पाइँदैन । केही नेपालमा धनाढ््य, ठूला घरानाका छोरा छोरीहरू र ती देशको सरकारले उपलब्ध गराएको छात्रवृत्तिमा अध्ययन गरेका/ विद्यार्थीहरू मात्र नेपाल फिर्ता आउने गरेको देखिन्छ । बाँकी धेरैजसो नेपालबाट अध्ययन गर्न भनेर जानेहरू त्यहाँ अध्ययनसँगै त्यही मुलुकको स्थायी बसोबास गर्ने र त्यँहाको नागरिक बन्ने प्रक्रिया अगाडि बढाइरहेका हुन्छन् ।

नेपाल देशले विदेशी मुद्रा आर्जनका लागि पनि जहाज भरिभराउ गरेर अटोमोबाइल्स, इलेक्ट्रोनिक्स, इलेक्ट्रिकल्स विश्वबजारमा बेच्दै छन् । औद्योगिक उत्पादन पनि बेच्दैन र त्यसरी नै कृषि उत्पान पनि बैच्दैनन् । यस्तो न भएपछि विदेशी मुद्रा कसरी देश भित्रिन्छ त ?

पर्यटनको कुरा गर्दा थाइल्यान्डको बैंकक, फुकेट, चाङ्मा सहरमा जति विदेशी पर्यटक भित्रिन्छन् र ती पर्यटकबाट विदेशी मुद्रा थाइल्यान्डले आर्जन गर्दछ । त्यसको एक चौथाइभन्दा पनि कम नेपालमा पर्यटक आउँछन् । त्यसमा पनि नेपाल आउने पर्यटक लामो समय न बस्ने र कम खर्च गर्ने ‘बजेट टुरिस्ट’ नै धेरै हुन्छन् । नेपालको दोस्रो ठूलो विदेशी मुद्रा आर्जनको स्रोतको अवस्था यस्तो छ ।

तेस्रो विदेशी मुद्रा आर्जनको स्रोत हस्तकला, गार्मेन्ट र कार्पेट (नेपाली गलैंचा) हुन् । हस्तकला र गार्मेन्टमा नेपालको उत्पादनले अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिस्पर्धा गर्न सक्ने अवस्था नै छैन । सीमित उत्पादनले अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा बजार पाएकै छौं । सीमित देशहरूमा अलिअलि छ । नेपाली गलैंचाले युरोपमा बनाएको मार्केट बेला बेलामा विभिन्न समस्याहरू आएर खस्कँदै गएको छ । विदेशी मुद्रा आर्जनको तेस्रो स्रोत मजबुत र स्थिर हुन कहिले सकेको छैन ।

यस्तो अवस्था हुँदा विदेशी मुद्राको पहिलो स्रोत रेमिट्यान्सको वास्तविक परिमाणमा नेपाल भित्रिएको छ त ? विलकुल छैन । कबि २० देखि ३० प्रतिशत मात्र विदेशबाट वैधानिक प्रक्रियाबाट रेमिट्यान्स नेपाल आएको अनुमान गर्न सकिन्छ । किनभने जति राम्रो कमाइ हुने देशमा नेपालीहरू रहेका छन् ती नै देशहरूबाट रेमिट्यान्स नेपाल भित्रिएको हुँदैन । उदाहरणका लागि दक्षिण कोरिया र जापानमा भएका नेपालीहरूको अवस्थालाई हेरौं । त्यहाँ भएका नेपालीले करिब सत प्रतिशत जस्तो वैधानिक तरिकाले नेपालमा पैसा पठाउँदैनन् । यसबारे लेखकै आफ्नै अनुभव छन् । ती देशमा व्यापार भिजा र ती देशका नागरिकसँग विवाह गरेर वैवाहिक भिसा लिएकामध्ये केहिले साना तिना नेपाली सामानको पसल या नेपाली रेष्टुरेन्ट चलाएका हुन्छन् । देखाउनका लागि उनीहरूको मुख्यधन्दा नै ‘हुण्ड’ हुन्छ । उनीहरूले त्यहाँका नेपालीहरूसँग नेपाल पठाउने पैसा संकलन गर्छन् । नेपाल पैसा पठाउनेहरूले ती ‘हुण्डी दलाल” लाई पैसाका साथै नेपालमा पैसा पाउने मान्छेको नाम मोवाइल नं. र बैंक खाताको विवरण बुझाउँछन् दोस्रो या तेस्रो दिन पैसा पठाउने मान्छेले उपलब्ध गराएको विवरणअनुसारको मान्छेलाई नेपालमै भएको पैसा त्यहाँ भएका हुण्डी दलालका नेपालमा हुने सम्पूर्ण व्यक्तिमार्फत ‘लोकल रेमिट’ मार्फत् या सम्बन्धित मान्छेको बैंक खातामा जम्मा गरिदिन्छन् । विदेशमा नेपालीसँग संकलन गरेको सम्बन्धित देशको मुद्रा तेस्रो देशको डलरको अवैध कारोबारीलाई विभिन्न मान्छेहरूका राहादानी र बैंक खाताहरू प्रयोग गरी पठाउँछन् । यसरी उनीहरूले ती देशबाट विदेशी मुद्रा नेपाल आउन रोकेका हुन्छन् । ‘हुण्डी दलाल’ हरूले धेरै ग्राहक ल्याउनेलाई कमिसन र कहिलेकाहीं अर्को महिनाको तलब बुझेर दिने सर्तमा आफ्नो पैसा थपेर समेत नेपालमा पैसा पठाइदिन्छन् ।

त्यहाँ चौबिसै घन्टा एटिएम मेसिन खुल्लै हुने एउटा बैंकको खाताबाट जुनसुकै बैंकको खातामा एटिएमबाटै सजिलै ट्रान्सफर गर्न सकिने र एटिएम मेसिनबाट नै नगद जम्मा पनि गर्न सकिने हुँदा हुण्डी दलाललाई एक पटक चीनजान चएर विश्वास भएपछि पैसा पठाउने मान्छेले आफ्नो कम्पनीको काम सकेर राति नै १० बजे हुण्डी दलालले दिने फरक फरक बैंक खाताहरूमा पैसा ट्रान्सफर गरिदिन्छन् । झन् अहिले त आ–आफ्नो मोबाइलबाट नै मोबाइल बैंकिङ सबै कारोबार भैहाल्छ ।

अब विचार गरौं, यसरी जुनसुकै समयमा सेवा लिन सकिने पैसा नेपाल पठाएको शुल्क पनि न लाग्ने, आजको आजै या भोलि नै नेपालमा पैसा जाने सुविधा हुँदा हुँदै कामको समयमा छुट्टी लिएर बैंक भएको स्थानमा पुगेर त्यहाँको बैंकलाई नेपालमा पैसा पठाएको शुल्क बुझाएर समय र पैसा दुवै खर्च कसले गरोस् । वैधानिक तरिकाबाट नेपाल पैसा पठाउने झन्झटपूर्ण काम गरुन् ।

के त्यसो हो भने ! ती देशहरूमा भएका सबै विदेशी कामदारहरूले यसरी नै ‘हुण्डी दलाल’ मार्फत् नै आ–आफ्ना देशमा पैसा पठाइरहेका छन् त ? बिल्कुलै त्यसो गर्दैनन् । त्यहाँ भएका चिनियाहरूले यस्तो गर्दछन् । उनीहरूले दक्षिण कोरियास्थित बैंक अफ चाइना लगायत ५ वटा बैंकहरूका कार्यालयहरूबाट नै चीनमा पैसा पठाउँछन् । अब कसरी बैंकको कार्यालय जाने समयको व्यवस्थापन गर्दछन् त उनीहरू ? उनिहरूको बैंकले यस्तो व्यवस्था मिलाएका हुन्छन् कि चिनिया कामदारहरूले आफ्नो समूह बनाएर आफूहरू भएको स्थान समय रकम सबै विवरण बैंकलाई फोन गरेर या बैंकको वेवसाइडमा फारम भरेर उपलब्ध गराउँछन् । दुवैतर्फबाट सयम निर्धारण गरेर यो गाडी नं. मा आउने बैंकका कर्मचारी नाम परिचय पत्र नं. मोबाइल नं. सबै खुलाएर बैंकले पैसा पठाउन चाहने चिनियाँ कामदारको समूहलाई सूचना पठाउँछन् । त्यहीअनुसार कर्मचारी आउँछन् । ती कर्मचारीले विशेष किसिमको इन्टरनेट जडित इलेक्ट्रोनिक्स् डिभाइसबाट अन्तर्राष्ट्रिय रेमिट्यान्सको कन्ट्रोल नं. सहितको बैंकको भौचर तत्कालै प्रिन्ट गरेर ग्राहकलाई दिन्छ । यसरी चिनिया कामदारहरूको पैसा त्यति नै बेला चीनमा पुुगेर आफन्तले पैसा बुझेको खबर फोनमा आउँछ ।

नेपालको बैंकिङ क्षेत्रले यसो गर्न किन सक्दैन ? नेपालको बैंक, नेपाल सरकार र सम्बन्धित देशका सरकारसँग समन्वय गरी चिनियाँ बैंकले जस्तो गर्दा कसो रेमिट्यान्स नभित्रिएला र ? यो एउटा पक्ष भयो अर्को पक्ष भनेको विदेशमा बसेर ‘हुण्डी दलाली’ गर्ने नेपालीहरूलाई सम्बन्धित देशका सरकारी बैंक र त्यहाँ भएका नेपाली दुतावाससँगको समन्वय र सहकार्य गरी ती देशमा र नेपालमा उनीहरू र उनका परिवारका सदस्यहरूको बैंक खाताहरू चलअचल सम्पत्तिहरूको अध्ययन अनुसन्धान गरी कानुनी कारबाही गर्नेतिर कदम नचाले रेमिट्यान्स भन्दै जपेर नतिजा आउनेवाला छँदै छैन ।