चारजात छत्तीस वर्णको फूलबारीमा रम्ने रमाउने हामी नेपालीहरू हाम्रा पुर्खाले आर्जेको हाम्रो देशमा विविध जातजाति भेषभूषा, भाषाभाषी, धर्म संस्कृति र विविध चाडपर्वहरू छन् । विभिन्न धर्मावलम्बीहरूको बाहुल्यता रहेको हुँदा नेपाल हिन्दु अधिराज्यको रुपमा रहेको छ । हिन्दु धर्मावलम्बीहरूको समाजमा मानिँदै आएका विभिन्न तिथि, चाडपर्वहरूमा एकादशी तिथिलाई महत्वका साथ मानिएको छ । एकादशीको महत्व बुझेर वा नबुझेर भएपनि व्रत बस्ने उपासना र पूजा अर्चना गर्ने गर्दछन् । कतिले एकादशीको महत्व नबुझेर पनि पूर्वजहरूले चलाई मानिआएको भनी अनुशरण गर्दछन् । धर्मावलम्बीहरू मुक्तिको आकांक्षा राखी व्रत बसी जागा रहने चलन पनि छ ।

एक वर्षमा १२ महिना हुन्छन् र कृष्ण पक्ष र शुक्ल पक्ष दुई पक्षमा २४ एकादशी पर्दछन् । यसको अलावा प्रत्येक अढाइ वर्षमा एक अधिक मास र अर्को मलमास गरी २६ एकादशी तिथि पर्दछन् । यी सबै एकादशीको महत्व उत्तिकै सम्झेर उपासना गर्न सके अतिउत्तम हुन्छ भन्ने उल्लेख भएको पाइन्छ ।

आषाढ शुक्ल पक्षको एकादशीदेखि कात्तिक शुक्ल पक्षको हरिबोधनी एकादशी ४ महिनासम्म भगवान् विष्णु क्षीरसागरमा शयन गरी कात्तिक शुक्ल पक्षको हरिबोधनी एकादशीको दिन जागा हुनु भएकाले यस दिनलाई हिन्दु धर्मावलम्बीहरूले विशेष रुपमा मनाउने चलन छ ।

आषाढदेखि कात्तिक शुक्ल पक्षका एकादशीसम्म चतुर्मासको व्रत बसी पुराण सुन्ने, भगवान्को आराधना गर्ने प्रचलन छ । यी हरिबोधनी एकादशीलाई ठूली एकादशी पनि भनिन्छ । भगवान् विष्णु क्षार समुन्द्रमा शयन भएको अवधिमा मांगलिक कार्य व्रतबन्ध, विवाह, तीर्थयात्रा, शुभकार्य गर्नु राम्रो मानिँदैन ।

आषाढ शुक्ल पक्षको हरिशयनी एकादशीको दिन तुलसी मोठमा रोपिएका तुलसीको हरिबोधनी एकादशीको दिन विवाह गर्ने गरिन्छ । विवाह आफ्नो घरआँगन र तुलसीको मठ सफाई गरी रंगरोगन गरी भक्तिपूर्वक गरिन्छ । तुलसीलाई विष्णु प्रेमिका भनिन्छ । तुलसीको मठ गाईको गोबरले लिपपोत गरी शुद्ध बनाई रंगरोगन गरी सिंगारपटार गरी नयाँ बधूसरह मानिन्छ भने भगवान् विष्णुका प्रतिमाको रुपमा निगालाको लिंगोलाई सिंगारपटार गरी विष्णुको स्वरुप मानी पूजा गरी तुलसीको मठ नजिकै उभ्याइ (गाडी) राखिन्छ । हिन्दु धर्मअनुसार तुलसीको ज्यादै ठूलो महत्व मानिएको छ । कात्तिक महिना भरी सम्पूर्ण तिर्थहरूसहित देवताहरू तुलसीमा निवास गर्दछन् । जुन घरमा तुलसीको मठ हुन्छ त्यो घरलाई तीर्थसमान मानिन्छ । त्यस घरमा यमदूतको प्रवेश हुनेै सक्दैन । एउटा मात्र तुलसी पत्र भगवान् विष्णुलाई अर्पण गरेमा १० हजार गौदान गरे समान फल प्राप्त हुन्छ भन्ने कुरा गरुण पुराणमा लेखिएको छ ।

तुलसीको धार्मिक, सांस्कृतिक महत्वका साथै वैज्ञानिक महत्व पनि छ । यसको पात, डाँठ र फूलको रस रुघाखोकी र औलो जोरोको लागि औषधी मानी प्रयोग गरिन्छ र रोग निवारण भएको पनि देखिन्छ ।

हामी वैदिक सनातन धर्म मान्नेहरूले भाव जगतका वस्तुहरू मध्ये एकादशीको विशेष महत्व राख्ने प्रचलन छ । धार्मिक दृष्टिकोणले विचार गर्दा प्रत्येक एकादशी, वर्ष दिनमा घुमिफिरी आउने सबैको आ आफ्नै महत्व भए तापनि विशेष गरेर आषाढ शुक्ल पक्षको हरिशयनी र कात्तिक शुक्लपक्षको हरिबोधनी एकादशीको महत्व विशेष बढी देखिन्छ । जसको छोटो परिचय माथि नै भै सकेको छ । चतुर्मासभित्र पर्ने एकादशीहरूको सबैको महत्व उत्तिकै मानिएको छ भने कामिनी, पुत्रदा, हरिपरिवर्तिनी, पापांकुशा, विजया, इन्दिरा यी सबैको विशेष महत्व मानिएको छ ।

वर्षमा कृष्ण र शुक्ल पक्षका १२/१२ गरी २४ एकादशी पर्दछन् । प्रत्येक अढाइ वर्षमा थप २ एकादशी पर्दछन्

भाद्र शुक्ल एकादशीको नाम हरिपरिवर्तनी हो । यी एकादशीमा व्रत बसी पूजाआजा गरेमा वामन अवतार भगवान् प्रशन्न भई सम्पूर्ण पाप नाश भई मानिसले मोक्ष प्राप्त गर्दछ भन्ने लेखिएको छ । यस दिन विधिपूर्वक पुण्य कार्य गरेमा विष्णुलोक प्राप्त गरी सूर्य, चन्द्रमा रहेसम्म आनन्दपूर्वक विष्णुलोकमा रहन पाउँछन् भनी हरिपरिवर्तनी एकादशी महात्म्यमा लेखिएको छ ।

भाद्र महिनाको कृष्ण पक्षको एकादशीको नाम अजा एकादशी हो । अजा एकादशीबारे महाभारतका सर्वश्रेष्ठ राजा युधिष्ठिरलाई जगतगुरु श्री कृष्ण भगवान्ले आजा एकादशीबारेमा यसरी सम्झाउनु भएको छ । यो यस प्रकार छ:

अघि एक कुनै समयमा हरिश्चन्द्र नाम भएका चक्रवर्ती प्रतापी सत्यवादी राजा राज्य गर्दथे । अघिल्लो जन्मको पापको कारण राज्यबाट भ्रष्ट भई श्रीमती, छोरा बेची असत्य आफूसमेत बेचिई कुनै एक चण्डालको दास बनी कष्ट भोगिरहेका थिए । चण्डालको दास भएर बसेको भए पनि आफ्नो सत्यमा अडिग थिए । सत्यबाट विचलित भएका भने थिएनन् । समय धेरै बित्यो, धेरै कष्ट भोगे । धेरै समयपछि राजाको दुखदेखि गौतम ऋषि उनको अगाडि देखिए । राजाले आदरपूर्वक दर्शन गरेर आफ्नो सबै वृत्तान्त खोले । गौतम ऋषिलाई दया लाग्यो र भने हे नृप श्रेष्ठ हरिश्चन्द्र । भाद्र महिनाको कृष्ण पक्षमा अत्यन्त कल्याणकारी पाप नासिनी, पुण्य दिने अजा नामकी एकादशी छन् । जुन नजिकै आइरहेकी छन् । उनको विधिपूर्वक पूजाअर्चना गरी व्रत बस । एकादशीको व्रतको प्रभावले तिम्रो सम्पूर्ण पाप नाश भई पुण्य प्राप्ति हुनेछ भनी व्रतको विधिसमेत बताइदिई ऋषि जानुभयो । राजाले ऋषिको उपदेशअनुसार पूजाअर्चना गरी व्रत बसे, पापमुक्त भए । पुत्र पनि प्राप्त भयो । शत्रुरहित भई राज्य गरे । अन्तमा स्वर्गबास भयो ।

आश्विन कृष्ण पक्षको इन्दिरा एकादशीको महत्व बारेमा जानकारी लिन महाराज युधिष्ठिर गुरु श्रीकृष्ण सँग बिन्ति गर्नुहुन्छ : ‘हे मधुसुदन, आश्विन महिनाका इन्दिरा एकादशीको के महत्व छ कृपा गरी मलाई बताइदिनुहोस् ।’ भगवान् श्रीकृष्ण यसरी भन्छन् : ‘म तिमीलाई बताउँछु, हे राजन ! ध्यान दिएर सुन । आश्विन कृष्ण पक्षकी एकादशीको ठूलो महत्व छ । यिनको आराधना, पूजा, अर्चना गरेमा जानी नजानी आफूबाट भएका सबै पाप कर्महरू नाश भई पापकर्मको कारणले नरकमा परेका आफ्ना पितृहरू समेतको उद्धार हुन्छ र मोक्षप्राप्त गर्दछन्,’ भनी एकादशी महात्म्यमा लेखिएको पाइन्छ ।

यस्तै फागुन महिनाको कृष्ण पक्षको एकादशीको पनि महत्व कम छैन । यी एकादशीको नाम विजया एकादशी हो । विजया एकादशीको दिन गंगा स्नान गरी भक्तिपूर्वक पूजापाठ गरी उपासना बसी यिनैको श्रवण, मनन, कीर्तन, विधि ध्यान गरेमा आफ्नो लक्ष्य पूरा हुन्छ भनी एकादशी व्रतकथामा उल्लेख भएको पाइन्छ । कैकेयीको वरदान पूरा गर्न बाध्य भएका राजा दशरथले आफ्ना छोरा रामचन्द्रलाई १४ वर्षको वनबासको आदेश दिए । आदेश पालना गर्र्दै पत्नी सीतासहित रामचन्द्र र भाइ लक्ष्मण वनबास गए । दुर्भाग्यवश एकल समयको मौका पारी पापी रावणले सीताजीको अपहरण गरी लंका पुर्‍यायो । सीताजीको उद्धार गर्न वानरको सेना लिएर जाँदा विशाल समुन्द्र पार गर्नपर्ने देखियो । रामचन्द्र किंकर्तव्यविमुढ देखिए । संयोगवश ऋषि बक्दाल्य भेटिए र रामचन्द्रलाई भनेछन्, विजया एकादशीको आराधना गर समुन्द्र पार गर्ने उपाय त्यही हो भनी ऋषि बक्दाल्य आफ्नो बाटो लागेछन् । ऋषिको आज्ञानुसार विजया एकादशी व्रतको प्रभावले समुन्द्र सहजै पार गरी रावणसँगको युद्ध विजय गरी सीता माताको उद्धार गरेका हुन् भन्ने कुरा एकादशी महात्म्यमा लेखिएको छ ।

एक वर्षमा घुमिफिरी आउने २४ एकादशीको सबैको आफ्ना ठाउँमा महत्व उत्तिकै भए तापनि आषाढ शुक्लपक्षको हरिशयनी एकादशीको र कात्तिक शुक्लपक्षको हरिबोधनी एकादशीको विशेष महत्व मानिने गरिन्छ । हरिशयनी एकादशीको दिन विधिपूर्वक तुलसीको पूजा अर्चना गरी विष्णुको नाउँमा भजन कीर्तन गरी ब्राह्मणहरूलाई भोजन गराई दक्षिणा, वस्त्रदान गरेमा पूर्वजन्मका सबै पाप नाश हुन्छ भन्ने शास्त्रमा उल्लेख भएको पाइन्छ । दैनिक जीवनमा परी आउने संकट टर्छ भनिएको छ । कुनै एक समयमा मान्धाता नाम गरेका सूर्यवंशी राजा अयोध्या भूमिमा राज्य गर्दा रहेछन् । उनैको समयमा उनको राज्यमा धेरै समयसम्म पानी नपरी खडेरी परी संकट पैदा भएछ । प्रजाहरू र जीवजन्तु सबै भोकभोकै परेछन् । यज्ञयज्ञादि बन्द भएछन् । जमिन मरुभूमि हुन पुगेछ । राजा चिन्तित भएछन् । यो संकटबाट पार पाउने उपाय खोल्दै ऋषि अंगराको सम्पर्कमा पुगेछन् । ऋषि अंगराले हरिशयनी एकादशीको दिन व्रत बसी तुलसीको पूजा गर्न आफ्ना प्रजाहरूलाई उर्दी गरी आफू पनि व्रत बस्नु भनी उपाय सिकाएछन् र राजाले यस्तो उर्दी गरेछन् ।

एकादशी यिनी ठुली हरिशयनी हुन् ।
यिनमा विशेष गरी गर्नु नियम जउन् छन् ।
उर्दि नभनीकन गाफिल जौन पर्ला ।
त्यो जायजात भई कैदसमेत पर्ला ।

राजाको उर्दी राजा प्रजा सबैले पालना गरेपछि वर्षा भयो । संकट भाग्यो भनी शास्त्रमा लेखिएको छ । अस्तु