आफ्नो पुख्यौली थलो वा आफू बसोवास गरिरहेको ठाउँबाट अन्यत्र कुनै टाउँमा सरेर स्थायीरुपमा बसोबास गर्नुलाई बसाइँ सराइ भनिन्छ । बसाइँ स्थायी र अस्थायी गरी २ किसिमको हुन्छ । आन्तरिक बसाइँ सराइ र वाह्य अर्थात् अन्तर्राष्ट्रिय बसाइँ सराइ पनि हुने गरेकोे छ । अस्थायी बसाइँ सराइमा पुरानो र नयाँ ठाउमा दोहारो बसाइँ गरिरहेका अवस्था हुन्छ । यसरी द्वेधरुपले बसोबास गरिरहेका व्यक्तिहरुको दुवै ठाउँमा समान दायित्व बहन गरिरहेका हुन्छन् । तर उनीहरुको स्थायी ठेगाना, जन्म दर्ता नागरिकता र मतदान परचिय पत्र र अन्य पहिचनाका परिचय पत्रहरु, सामाजिक आर्थिक दायित्व पनि तुलनात्मक रुपमा स्थायी ठेगानामा बढी र अस्थायी ठेगानामा कम हुन्छ । नयाँ बसोवास गरिएको ठाउँको आधिकारिकता पनि स्वाभाविक रुपमा कम हुन्छ । उक्त अस्थायी र नयाँ बसोबास गरिएको ठाउमा उनीहरुलाई गरिने व्यवहार र दृष्टिकोण पनि फरक हुन सक्छ । अस्थायी बसाइँ सराइले गर्दा राष्ट्रिय तथ्यांकमा दोहोरो गणना हुने सम्भावना हुन्छ भने स्थायी बसोबास गरिरहेका व्यक्तिहरुको दोहोरो गणना हुने सम्भावना हुँदैन । उनीहरुको सामाजिक रआर्थिक दायित्त्व पनि स्पष्ट पारएिको हुन्छ । यसैगरि आन्तरिक बसाइँ सराइ र वाह्य बसाइँ सराइलाई राष्ट्रिय र अन्र्राष्ट्रिय बसाइँ सराइ भनेर पनि बुझ्न सकिन्छ । अन्तर्राष्ट्रिय बसाइँ सराइ देशका लागि अत्यन्त धातक हुन्छ । यसले दुरगामी रुपमा असर पारिरहेको हुन्छ । त्यसैगरी आन्तरिक बसाइँ सराइलाई पनि चर्चा गर्न सकिन्छ ।
हाल नेपालको जनगणना २०७८ को परिणामले पनि केही स्पष्ट तथ्यहरु उजागर गरेको छ । औषतरुपमा २०६८ को तुलनामा २०७८ मा जनसंख्या १.३५ प्रतिशबाट घटेर ०.९२ प्रतिशतमा झरेको छ । यसको मुख्य कारण जनसंख्या शिक्षाको बृद्धि, शैक्षिकस्तर तथा साक्षरताको प्रतिशतमा बृद्धि हो भनेर अनुमान गर्न सकिन्छ । यस जनगणनाबाट आन्तरिक बसाइँ सराइका केही महत्वपूर्ण तथ्य पनि बाहिर आएका छन् ।
जस्तैः काठमाडौं र पोखराजस्ता घना बस्तीहरु भएका सहरमा आन्तरिक बसाइँ सराइको प्रभाव अत्यन्त बढी छ । किनकि जनसंख्या २ करोड ६४ लाख ९४ हजार ५ सय ४ बाट बृद्धि भएर २ करोड ९१ लाख ६४ हजार ५ सय ७८ पुगेको भए पनि जनसंख्या बृद्धिदर भने १.३५ बाट घटेर ०.९२ प्रतिशत पुगेको छ । काठमाडौंको जनसंख्या २०६८ मा १७ लाख ७४ हजार २ सय ४० थियो भने २०७८ आएर २० लाख ४१ हजार ५ सय ७८ अर्थात् १३.प्रतिशतले बृद्धि भएको छ ।
पोखराकोे जनसंख्या २०६८ मा ४ लाख २ हजार ९ सय ९५ थियो । अहिले झन्नै ३३ प्रतिशतले बढेर ५ लाख ९९ हजार ५ सय ४ पुगेको छ ।
विसं २०६८ मा तराईको जनसंख्या १ करोड ३३ लाख २ सय ४१ ५०.२७ प्रतिशत) बाट बढेर १ करोड ५६ लाख ४९ हजार ७ सय १३ अर्थात् कुल जनसंख्याको ५३.६६ प्रतिशत) पुगेको छ । यसैगरी २०६८ को पहाडी क्षेत्रको जनसंख्या १ करोड १३ लाख ९४ हजार ७ रहेकामा अहिले बढेर १ करोड १७ लाख ३८ हजार ७ सय ४३ छ । पहाडी जसंख्याको अनुपातिक आँकडा भने ४३ प्रतिशतबाट घटेर ४०.२५ प्रतिशत पुगेको छ । सबै भन्दा थोरै जनसंख्या बसोबास गरेको मनाङमा २०६८ को जनसंख्या ६ हजार ५ सय ३८ बाट २०७८ मा ५ हजार ६ सय ५८ अर्थात् १३.४५.प्रतिशतले घटेको छ ।
शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारीका साथै उत्तम अवसरका खोजीमा मानिसहरु सहरकेन्द्रित हुन थालेका छन्
परिणामस्वरुप नेपालका पहाडी र दुर्गम क्षेत्रका पुराना बस्ती तथा गाउँघरका संरचनाहरु बिस्तारै बिग्रदै र भत्कँदै गएको अवस्था छ । खेतीयोग्य जमिन पनि विस्तारै बाँझो र सुख्खा बन्दै गइरहेका छन् ।
सहरी र समथर ठाउँहरुमा घना बस्तीको चाप दिनानुदिन बढ्दो क्रममा छ ।
बसाइँ सराइका केही वाध्यात्मक कारणहरु हुन्छन् । जस्तैः आन्तरिक जातीय, घार्मिक लडाइँ, झैझगडा, गरिबी भोकमरी, प्राकृतिक प्रकोप, राजनीतिक विवाद, सामाजिक विभेद, आर्थिक विपन्नता, ऋणको बोझ, बेरोजगरी, बहुविवाह, बाल विवाह, अनमेल विवाह, बलात्कार आदि पर्दछन् ।
बसाइँ सराइका केही आकर्षणका पक्षहरु पनि छन् । जस्तैः राम्रो रोजगारीको अवसर, स्वास्थ्य, शिक्षा र शान्ति सुरक्षाको राम्रो व्यवस्था हनु, धार्मिक सद्भाव र सहिष्णुता हुनु, नजिकका नातेदार र इष्टमित्रको सद्भाव हुनु, व्यक्तिगत रुपमा आदर र सम्मान प्राप्त गर्नु आदि छन् ।
बसाइँ सराइका विभिन्न फाइदा पनि छन् । जस्तैः नयाँ नयाँ अनुभव र ज्ञानको आदानप्रदान हुन सक्छ । बहुभाषिक र बहुसास्कृतिक वातावरण बन्दछ । नयाँ नयाँ विकास निर्माणका संरचना बन्न सक्छन् ।
पुराना खालका बस्ती तथा संरचनाहरुको आधुनिकीकरण हुन सक्छ । यान्त्रिकीकरणको प्रयोगलाई बढाउन सकिन्छ । नयाँ नयाँ उत्पादन र रोजगारीका अवसरहरुको खोजी गर्न सकिन्छ ।
बसाइँ सराइका विभिन्न बेफाइदा पनि छन् । जस्तैः दैनिक उपभोग्य वस्तु खाद्यान्न, लत्ताकपडा, आदिको अभाव भएर परवस्ती तथा परदेशको उत्पादनहरुमा निर्भर हुनुपर्ने हुनसक्छ । सामाजिक सद्भाव, सहिष्णुता, चालचलन, रीतिरिवाजमा बेमेल र वैमनस्यता पैदा हुन सक्छ । पुरानो बस्ती र नयाँ बस्तीकाबीचमा अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा बढ्न सक्छ । वातावरणीय तथा ध्वनि प्रदुषण, रोगव्याधि, दुर्घटना, दुव्र्यवहार, ठगी, कालाबजारी आदि बढ्न सक्छ ।
यसरी बसाइँ सराइको विभिन्न प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष कारणहरुले गर्दा जनसंख्याको चापमा विविधता आउनु तथा उतारचढाव आउनु भनेको पक्कै पनि दीर्घकालीन रुपमा कुल ग्राहस्थ उत्पादनका साथै राष्ट्रिय आयमा विचलन देखा पर्नु हो । जनसांख्यिक फेरबदलले नयाँ नयाँ विकास निर्माणका ठूला ठूला संरचनाहरुको योजना तर्जुमा र पुराना तथा चालु योजनाहरुको मर्मत सम्भारमा असर पर्न जानेछ । यसले गर्दा युवा तथा रोजगार मन्त्रालय, संघीय मामिला तथा सामान्य प्रशासन मन्त्रालय, प्रदेश सरकार, राष्ट्रिय योजना आयोग र विभिन्न पालिकाका स्थानीयस्तरका साना तथा मझौला खालका योजनाहरुलाई ठूलो चुनौती देखापर्न सक्छ । तसर्थ देशका सम्बन्धित निकायहरु, प्रबुद्ध र बौद्धिक नागरिकहरु बेलैमा सचेत हुन जरुरी छ ।
लामिछाने अर्थशास्त्रका शिक्षक हुन् ।
Related News
सम्बन्धित समाचार
‘स्व’ को खोजीमा प्रतीक्षा
गण्डकीमा विपद् जोखिमको अवस्था, पूर्वतयारी र न्यूनीकरण
नमच्चिने पिङको सय झड्का (हास्यव्यङ्ग्य निबन्ध)
बालकथा : मौकाको साटो
बुद्ध जयन्ती – एक चर्चा बुद्धशिक्षाको
hero news full width
मुख्य समाचार
रेवान पोखरामा विश्वराज
कर्जा विस्तार हुनेगरी मौद्रिक नीति ल्यायौंः गभर्नर अधिकारी
श्रावण ११, २०८१गायक तथा गीतकार एलपी जोशी रहेनन्
श्रावण ११, २०८१आज मौद्रिक नीति सार्वजनिक हुँदै
श्रावण ११, २०८१पोखराको गन्नीलाई रनिङ सिल्ड
श्रावण १०, २०८१लीलादेवी बनिन् पहिलो महिला मुख्यसचिव
श्रावण १०, २०८१