व्यक्ति वा वस्तुमा सधैं रहिरहने गुण वा मूल वृत्ति, प्रवृत्ति वा स्वभावलार्ई धर्म भनिन्छ । यसलाई स्वर्ग प्राप्त गर्ने लोकविश्वासका रूपमा पनि लिइएको हुन्छ । त्यस्तै शास्त्रविरुद्ध नभएको र आफ्नो मनले यसो गर्छु भनी निधो गरिएको कर्मलाई धर्म भनिन्छ । यसरी धर्मलाई नेपाली र संस्कृत शब्दकोशले परिभाषित गरेको छ । धर्म व्यक्तिमा रहेको विश्वास हो । यो स्वाभाविक क्रियाकलाप वा आचरणमा पर्दछ । धर्म कसैको करकापमा अँगालिने वा अपनाइने कार्य नभएर व्यक्तिले परम्परादेखि अपनाउँदै आएको विश्वास मानिन्छ । व्यक्तिले कुनै धर्म मान्ने वा नमान्ने करकापमा नभएर उसको इच्छा चाहना तथा स्वभावमा भर पर्दछ । नेपाल एउटा बहुधर्म मान्ने मुलुक भएकाले यहाँ धेरै किसिमका धर्म मान्ने सम्प्रदायहरू बसोबास गर्ने मुलुकमा परेको छ । अहिले यहाँ जम्मा १० धर्म, १ सय ४२ जातजाति र १ सय २४ मातृभाषा रहेको विभिन्न तथ्यांकले देखाएको छ ।
अहिले नेपालमा विशेषतः हिन्दु, बौद्व, क्रिश्चियन र मुसलमान धर्म बढी चर्चामा रहेका छन् यी धर्मभन्दा अरुको त्यति चर्चा भएको पाइँदैन । यी तीन किसिमका धर्ममा हिन्दु धर्म सनातन तथा पुरानो त्यसपछि बौद्व धर्म र अरु क्रिश्चियन तथा मुस्लिम धर्म तुलनात्मकरुपमा नयाँ धर्म हुन् । बौद्व धर्मको इतिहास आजभन्दा २५सय वर्ष पुरानो हिसाब गर्दा इसाको ५ सय वर्ष पुरानो हो भने हिन्दु धर्मको निश्चित अवधि स्पष्ट नभए पनि त्योभन्दा धेरै नै पुरानो मानिएको छ । तर क्रिश्चियन धर्म इसाको सुरु र मुस्लिम धर्म सन् ६२२ मा मात्र सुरु भएको मानिन्छ । नेपालमा यीबाहेक पूर्वमा किरात धर्मको पनि उत्तिकै चर्चा वा प्रचलन रहेको छ । किराँत धर्मलाई पनि पुरानो धर्मका रूपमा लिएको छ किनकि महाभारतको युद्धमा किराँतीहरू पाण्डवको पक्षमा लडेको इतिहास पाइन्छ ।
नेपालमा अरु धर्मको तुलनामा हिन्दु र बौद्व धर्ममार्गीबीच सहिष्णुता पाइन्छ । यसको उदाहरण कतिपय हिन्दु र बौद्धका दर्शनस्थल साझा छन् । बुढानीलकण्ठ, स्वयम्भु, मुक्तिनाथ र कैलाशलाई दुवैमार्गीले साझा धार्मिकस्थलका रूपमा लिएका छन् । फेरि कहीँकहीँ नित्य कर्म तथा जीवन संस्कार अपनाउने क्रममा पनि यी दुई धर्मावलम्बीहरूबीच संस्कार र संस्कृतिमा अन्तरघुलन देखिएको छ । कतिपय बौद्धमार्गीले दसैं, तिहारलगायत चाडपर्व र विवाहवारी जस्ता कार्यमा हिन्दुका संस्कार अपनाएको पाइएको छ भने अरु धर्मावलम्बीले भने हिन्दु धर्मसँग पानी बाराबारको अवस्था र एक आपसमा धार्मिक असहिष्णुताको अवस्था पाइएको र धर्मका कारणले कलझगडाको वातावरण पनि सिर्जना भएको देखिन्छ ।
पुरानो तथा सनातन हिन्दुधर्मलाई अरु धर्मले प्रतिस्पर्धी मानेर चुनौती दिन खोज्नु बाटामा डिङ्गो हिँडेको ईष्र्या गरेर झिङ्गाले भुनभुनाउनु जस्तै हो । अहिले सनातन हिन्दु धर्मावलम्बीहरू जो दलित नाम दिएर किनारा लगाइएका उनीहरूको धर्म परिवर्तन गर्ने संख्या बढी देखिएको छ । जसले धर्म परिवर्तन गरेर अर्काे धर्ममा लागेका छन्, उनीहरूले नै हिन्दु धर्मबारे बिषवमन गरेको पाइन्छ । फेरि हिन्दु धर्म मान्ने जो उच्च जातिका छन्, उनीहरूले नै जबर्जस्ती धर्म परिवर्तनमा बाध्य पारेको पनि देखिएको छ । हिन्दु संस्कारमा अझै पनि जातीय, लिंगीय विभेद छ । धार्मिक स्थलहरूमा अझै तल्ला जात भनेर किनारा लगाएकालाई पस्न बञ्चित गरिएको छ । कतिपय ठाउँमा तल्लो र माथिल्लो जातका व्यक्तिहरूले पानी भर्ने पँधेरो, धारोसमेत छुट्टाइएको छ । राज्यको सुविधा उपयोग गर्ने माथिल्लो जातका भनेका नै बढी देखिएको छ । माथिल्लो हिन्दुले तल्लो जातको केटी वा केटा विवाह स्वीकार्दैन । भर्खरै बारामा दलितसँग विवाह गरेको आरोपमा बाउले नै १५ वर्षीया छोरीको हत्या गरे । रुकुमको घटना पनि अर्काे उदाहरणका रूपमा लिन सकिन्छ । जातीय विभेद स्वयं दलितहरूबीच पनि रहेको छ । पर्वतमा विकको भान्सा छोएको आरोपमा परियारलाई कुटीकुटी मारिएको थियो । यसैले जातीय विभेदको जालो नेपालमा छताछुल्ल रहेको छ ।
नेपालमा अरु धर्मको तुलनामा हिन्दु र बौद्व धर्ममार्गीबीच सहिष्णुता पाइन्छ
अझै पनि केही धार्मिक संघसंस्थामा गर्वका साथ जातीय र लिंगीय विभेद गरेका छन् । मैले सानो अनुसन्धानको क्रममा केही ठाउँमा जाँदा त्यस्तो अनुभूति गरेको थिए । परम्परादेखि चलेको प्रचलन नै यथावत् राख्ने कुरा उनीहरूले निर्धक्कासाथ भनेको पनि पाइयो । अनि एउटा हिन्दुले अर्काे हिन्दुलाई किरानामा पारेर बञ्चन गरेपछि सुविधाको उपयोग गर्न नपाउनेले सहाराका रूपमा धर्म परिवर्तनको आश्रय लिएर गएको छ र जो गएको छ उसैले नै आफ्नो सनातन हिन्दु धर्मलाई प्रहार गरेको देखिएको छ । हिन्दु धर्मले मनुस्मृतिको वर्णाश्रमलाई जीवनयापनको मार्ग अपनाएको देखिन्छ । मनुस्मृतिअनुसार सुद्रलाई ब्रह्मको खुट्टाबाट जन्मिएका र उनीहरू उच्च जातका सेवकका रूपमा परिभाषित गरेर दिएको खाने तथा सम्पत्तिको कुनै अधिकार नभएका भनेर परिभाषित ग¥यो । यो प्रथा नेपाल र भारतमा प्रचलनमा देखिन्छ । भारतको तामिलनाडुमा चलेको अन्ना डिएमके पार्टी यही मनुस्मृतिविरुद्वमा जन्मेको मानिन्छ । भारतमा पनि नेपालमा जस्तै दलितहरूलाई अति नै किनारामा पारिएको छ, त्यसको मुख्य उपज पनि मनुस्मृतिको ग्रन्थलाई नै मानिन्छ । भीमराव अम्बेडेकर जो भारतीय संविधानको लेखक तथा परिकल्पनकार थिए उनी जातीयताका विरोध गर्ने सामाजिक तथा मानववादी अभियन्ता थिए ।
धर्म व्यक्तिले अपनाउने आस्था तथा उसको आचरण अनुसारको कार्य हो । धर्मले ठूलो र सानो भनेर विभेद गर्ने मान्यता राख्दैन । जब मानव जीवनको सुरु भयो, सामन्तवादी युगमा सामन्तहरूले आफूलाई अरुभन्दा ठूलो देखाउन धर्मको सहारा लिएर कमजोर व्यक्तिलाई किनारामा पार्नका लागि यसको प्रयोग गर्न थाले र शास्त्रमा उल्लेख गरिएका कुराको अपव्याख्या गरेर केहीलाई बञ्चनमा पारे । यो कालान्तरमा झन् बढ्दै जान थाल्यो । धर्मको सहारामा नै पुरेत्याइँ, पण्डित्याइँ प्रचलनले झन् यो कार्यलाई प्रश्रय दियो । आफू सही आचरणमा नबसी अरुलाई आदर्शको शिक्षा दिएर होच्याउने र जातीय विभेदको संस्थागत विकास गर्नमा पुरेत्याइँ प्रथा सफल भयो । नेपालमा पूर्वमा कम भए पनि सभ्यता र शिक्षाको कमीले पश्चिममा अझै पनि धर्मको आडमा भएका जातीय र लिंगीय विभेद अत्यधिक रहेको पाइन्छ । यही विभेदले गर्दा समाजमा द्वन्द्व र मारकाटजस्ता घटना अत्यधिक देखिन्छन् ।
अहिले धार्मिक सहिष्णुता कि हिन्दु राष्ट्रको घोषणाको बहस चलिरहेको छ । यो कुनै ठुलो कुरा हैन । यति धेरै हिन्दु भएको देशमा यो धर्मले नचाहँदा नचाहँदै केही परम्परावादीका कारणले यसमा रहेको विभदकारी प्रचनलाई हटाउने हो भने यो जति उदार धर्म अरू छैन । तर हिन्दु धर्मका पुरातनवादी ऐजेरुले आफूलाई अरुभन्दा उत्तम सावित गर्नका लागि मञ्चमा जातीय विभेद र मुलुकी ऐनको कुरा गर्दछन् तर जब दलित उनको घरमा जान्छ उसलाई घरभित्र पस्न नदिएर बाहिर बसालेर खुवाउने र उसले खाएको भाँडा माझ्न लगाएर र छिटो हालेर भित्र लाने प्रचलन अझै रहेको छ । कोही उच्च जातको हिन्दुले आफ्नी छोरी वा छोरा तल्लो जातसँग विवाह गर्न चाहँदैन । भारतको दार्जलिङ, मिजोरम जस्ता नेपाली बसोबास गर्ने सहरमा यो प्रचलन हटेर गएको छ । त्यहाँ केटा र केटीको मन मिलेमा कुनै छेकबार देखिँदैन । नेपालमा अन्तरजातीय विवाह आत्महत्या, घरेलु हिंसाको कारण बनेको छ । यो प्रचलन पहाडी क्षेत्रमा भन्दा तराईमा अझ बढी रहेको छ । यसकारण हिन्दु धर्मले जातीय, लिंगीय तथा वर्णको विभेद हटाउनुपर्दछ । कोही बौद्वमार्गी तथा क्रिश्चियन धर्म मान्नेले धर्म परिवर्तन गरेको सुनिँदैन, केवल हिन्दु धर्म मान्नेलेमात्र धर्म परिवर्तन गरेर अर्काे धर्म अपनाउने गर्छन् अनि हिन्दु धर्ममा प्रहार गर्ने गरेको पाइन्छ । यसको कारण केही नभएर हिन्दु धर्मको विभेदकारी नीति नै हो । यसैले कथित हिन्दुका ठालुले यो विभेदकारी नीति वा प्रचलन हटाएर सबैलाई आफूसमान देख्न सक्नुपर्दछ, यसो गरे नेपालमा हिन्दु धर्म अनुयायीको संख्या बढ्छ, घट्दैन । जब हिन्दुको संख्या बढ्दै जान्छ राष्ट्र स्वतः हिन्दुराष्ट्र भइहाल्छ, अरु धर्म तल पर्दछन् अनि उनीहरूले पनि यही धर्म अपनाउँछन् धर्म परिवर्तनको कुनै गुञ्जायस रहँदैन र धार्मिक बहसको आवश्यक पनि पर्दैन ।
Related News
सम्बन्धित समाचार
‘स्व’ को खोजीमा प्रतीक्षा
गण्डकीमा विपद् जोखिमको अवस्था, पूर्वतयारी र न्यूनीकरण
नमच्चिने पिङको सय झड्का (हास्यव्यङ्ग्य निबन्ध)
बालकथा : मौकाको साटो
बुद्ध जयन्ती – एक चर्चा बुद्धशिक्षाको
hero news full width
मुख्य समाचार
रेवान पोखरामा विश्वराज
कर्जा विस्तार हुनेगरी मौद्रिक नीति ल्यायौंः गभर्नर अधिकारी
श्रावण ११, २०८१गायक तथा गीतकार एलपी जोशी रहेनन्
श्रावण ११, २०८१आज मौद्रिक नीति सार्वजनिक हुँदै
श्रावण ११, २०८१पोखराको गन्नीलाई रनिङ सिल्ड
श्रावण १०, २०८१लीलादेवी बनिन् पहिलो महिला मुख्यसचिव
श्रावण १०, २०८१