मान्छेलाई मोहले तान्छ भन्छन् । म मोहले तानेर यहाँ उपस्थित भएको छु । जान्ने भएर उपस्थित भएको होइन । पत्रकारितासम्बन्धी औपचारिक अध्ययन मैले गर्न पाइनँ । तर, जिन्दगीको अत्यन्त उर्वर समयमा मैले पत्रकारिता गरेँ । झण्डै २०३४/३५ सालबाट २०४१ सालसम्म राष्ट्र पुकार साप्ताहिक (त्यो बेलामा नेपाली कांग्रेसको मुखपत्र पनि भन्ने गरिन्थ्यो ) संवाददाताका रुपमा काम गर्ने अवसर पाएँ ।

त्यो वेलामा केही असल पत्रकारहरूको संगत भयो । मसँगै त्यो बेलामा दुर्गा बराल ‘वात्स्यायन’ ले राष्ट्र पुकारमा कार्टुनहरू पठाउने गर्नुहुन्थ्यो । अत्यन्त कठिन समय थियो । त्यो पठाइएको समाचार के बाट पठाउने हो ? हुलाकबाट पठाउँदा लामो समय लाग्थ्यो । अनि त्यो समाचार र कार्टुन दुवै पठाउन हामी साइकल चढेर एयरपोर्टसम्म पुग्थ्यौं । एयर डकुमेन्ट गरेर काठमाडौं पठाउने गथ्र्यौं । फ्याक्सको जमाना पनि थिएन । अहिलेको जस्तो इन्टरनेटको सुविधा थिएन । र त्यो बेलाको पत्रकारिता मिसन पत्रकारिता थियो ।

विशुद्ध रूपले प्रजातन्त्र पुुनस्र्थापनाका निम्ति एउटा लडाइँको मोर्चाका रूपमा हामीले पत्रकारितालाई लिएका/ग्रहण गरेका थियौं । त्यसरी म पत्रकारितामा संलग्न भएको थिएँ । त्यसको एउटा मोह मसँग अझै पनि बाँकी छ । सँगसँगै नेपाल प्रेस युनियनसँग पनि सम्बन्ध र साइनो छ । नेपाल प्रेस युनियनको काठमाडौंमा पहिलो अधिवेशन भयो । पहिलो अधिवेशनमा हरि अधिकारी अध्यक्ष हुनुभयो । त्यसपछि दोस्रो अधिवेशनमा सहभागी हुन पुगेका थियौं । म पुगेको थिएँ । पोषनाथ शर्मा पुग्नुभएको थियो । अहिले नेपाली फिल्म जगत्मा अभिनेताका रूपमा चिरपरिचित हुनुभएका प्रकाश घिमिरे पुग्नुभएको थियो । दुर्गा बराल पुग्नुभएको थियो । हामीले त्यहाँ रमेश तुफानको अध्यक्षतामा नेपाल प्रेस युनियनको दोस्रो कार्यसमितिको गठन गरेका थियौं ।

मसँग विषयवस्तुको ज्ञान भएर होइन । मसँग असाध्यै अध्ययन भएको विषय पनि होइन । तर, कारण के हो भन्दा कुनै समय म पत्रकारितामा संलग्न थिएँ । पोखराकै जनमत दैनिक, पर्यवेक्षक साप्ताहिक (जो तिलकमान गुभाजू दाइले निकाल्नुहुन्थ्यो ) त्यसको स्तम्भ लेखकका रूपमा पनि म जोडिएको थिएँ । अहिले पनि एक ढंगले पत्रकारितासँग जोडिएको छु । धेरै पत्रकार साथीहरू विभिन्न विषयमा सोध्न आउने गर्नुहुन्छ । कुनै चाडपर्वका विषयको सन्दर्भ भयो भने केही भन्दिनुस् न भन्ने गर्नुहुन्छ । एउटा समय त यस्तो पनि थियो–कतिपय नयाँ पत्रकार भाइबहिनीहरूलाई समाचार लेख्न सिकाउने काममा पनि संलग्न भएको थिएँ । त्यो हुनाले नेपाल प्रेस युनियन कास्कीको आग्रहलाई नाइँ भन्न सकिनँ ।

पत्रकारलाई नै पत्रकारिता भनेको के हो भनेर परिभाषित गर्न लागेँ भने म अन्योलमा पर्छु । मलाई पत्रकारिता भनेपछि हाम्रो पूर्वीय सभ्यतामा पत्रकारको भूमिका निर्वाह गर्ने को थिए भन्ने विषयवस्तुतर्फ जानुपर्छ कि भन्ने लाग्छ । सनातन वैदिक संस्कृतिमा विभागहरू छुट्याइएका छन् । देवताहरूको विभागहरू छुट्याइएको छ । देवीहरूको विभाग छुट्याइएको छ । देवता र देवीको विभाग छुट्याउँदा अत्यन्त महत्वपूर्ण मन्त्रालयहरू चाहिँ महिलाहरूलाई दिइएको छ । शिक्षा मन्त्रालयलाई सरस्वतीलाई दिइयो । अर्थ मन्त्रालय लक्ष्मीलाई दिइयो । रक्षा मन्त्रालयलाई भगवतीलाई दिइयो । सञ्चार मन्त्रालयचाहिँ नारद मुनिले पाए ।

नाराद मुनि सम्भवत: हाम्रा पौराणिक पात्रहरूमा त्यस्ता पात्र हुन्, जसले सूचना संवाहकका रूपमा अत्यन्त महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेका छन् । अर्को एउटा महत्वपूर्ण पात्र पनि छन्–जसले सूचनालाई आफ्ना निम्ति अत्यन्त महŒवपूर्ण ढंगले उपयोग गर्‍यो । हामीले महाभारतका कथाहरू पढेका छौं । महाभारतमा कृष्णजीको भूमिका झण्डै तटस्थ थियो । मलाई छान्छौ कि मेरो एक अक्षौहिणी सेनालाई छान्छौ ? भन्दा दुर्योधनले भगवान् कृष्णलाई छानेनन् । उनले भगवान् कृष्णका एक अक्षौहिणी (एक अक्षौहिणी सेनामा २१ हजार ८७० रथ, त्यति नै हात्ती, ६५ हजार ६ सय १० घोडसवार सैनिक र १ लाख ९ हजार ३ सय ५० पैदल सेना हुन्छन् ) सेनालाई छाने । अर्जुनले कृष्णलाई छाने । तर, प्रत्यक्ष म युद्धमा सहभागी हुन्न भन्ने कृष्णको शर्तनामा थियो । युद्धको अन्त्यमा जाँदा सबैले आ—आफ्ना भूमिकालाई आत्ममुग्धताको स्तरमा पुर्‍याए मेरा कारणले यो युद्धमा जीत हासिल भएको भनेर पाण्डवका पात्रहरूले भन्न थालेपछि भगवान् कृष्णले वर्वरिक भन्ने नामको पात्र थिए । जसको सुरुमै भगवान् कृष्णले घाँटी काटेर कुनै रूखमा झुण्डाइदिएका थिए । त्यो झुण्डाइएको टाउकोले महाभारतको युद्ध सबै देखिराखेको थियो । ती पाण्डवहरूलाई लगेर कृष्णले वर्वरिक समक्ष उभ्याए । अनि सोधे वर्वरिक यो युद्धमा तिमीले के देख्यौ ? ‘मैले कि तपार्इंलाई देखेँ कि तपाईंको सुदर्शन चक्रलाई देखेँ,’ वर्वरिकले भने । र, सबै आफ्ना कारणले युद्धमा विजयी भएको घोषणा गर्नेहरू नतमस्तक भए ।

महाभारतको यो पाटोलाई अर्को ढंगले हेर्ने हो भने यति धेरै सूचना कृष्णजीसँग थियो । वर्वरिकसँग सम्पूर्ण महाभारतको युद्धलाई पल्टाउन सक्ने क्षमता छ भन्ने कुरा कृष्णले थाहा पाएका थिए । त्यसकारण उनी कतै दुर्योधनतिर मिसिन्छन् कि भनेर बाधा दिने काम पनि कृष्णजीले गरे । कर्णसँग यस्तो गज्जबको कवच थियो । त्यो कवच ननिकालिकन कर्णको बध सम्भव थिएन । कर्णलाई विवश बनाउनका निम्ति कुन्तीलाई कसरी प्रयोग गर्ने कृष्णजीले आफ्नो सूचनाका आधारमा थाहा पाएका थिए । चाहे जरासन्धको वधमा होस्, चाहे दुर्योधनको वधमा नै किन नहोस् ! कृष्णजीले प्राप्त गरेको सूचना सबैभन्दा बलशाली थियो ।

पत्रकारिता अब मिसनबाट कमिसनतर्फ पुगेको अवस्था छ

भीमसेनको गदाभन्दा पनि कृष्णजीको सूचना प्रबल थियो । त्यसकारण सूचना कति महत्वपूर्ण छ भन्ने कुरा दर्शाउँछ । सूचना महत्वपूर्ण भएकै कारणले गर्दा प्रत्येक राज्यले ठूलो संख्यामा गुप्तचरहरू तैनाथ गरे । गुप्तचरहरू राज्यका निम्ति अत्यन्त महत्वपूर्ण ठहरिन्थे/ठहरिन्छन् ।

मैले यहाँहरूलाई के निवेदन गर्न खोजेको भन्दा,जीवनमा, युद्धमा, विकासमा सबै चीजमा सूचनाको अत्यन्त महत्वपूर्ण भूमिका हुन्छ । हामीले समाचार भन्नासाथै के चिजलाई समाचार भन्ने ?

पत्रकारिताको सबैभन्दा ठूलो धर्म भनेको के रैछ भन्दा समाचार संकलन गर्ने । त्यसको लेखन गर्ने । त्यसको सम्पादन गर्ने र त्यसलाई आम जनसाधारणका बीचमा पुर्‍याउने । सामान्यतया: त्यो छापा पत्रकारिताको कुरा गरौं वा विद्युतीय सञ्चारमाध्यमको कुरा वा अन्य अहिले विकसित भएका इन्टरनेटका कुराहरू गरौं ।

तर, सूचनाहरू सधैं उपयोगी हुन्छन् कि हुँदैनन् ? सूचनाहरूलाई कसरी समाजमा उपयोगी बनाउने ? सूचनालाई प्रस्तुत गर्दा लोककल्याणको भावनाको जन्मको कसरी हुन सक्छ भन्ने सोच पनि आवश्यक छ । हाम्रो अधिकांश समाचारहरू एउटा नेता आयो भाषण गर्‍यो, त्यसपछि समाचार बन्यो । हाम्रो अधिकांश समाचारहरू घटनामा आधारित छन् । अधिकांश समाचारहरूमा शब्दको तलमाथि बाहेक मनसाय उस्तै छ । अधिक समाचारहरू अहिलेका सन्दर्भमा भन्नुपर्दा आग्रहले परिपूर्ण छन् ।

जबकि पत्रकारिताको सबैभन्दा ठूलो योग्यता भनेको तटस्थता र निष्पक्षता हो । सबैभन्दा ठूलो पत्रकारिताले निर्वाह गर्नुपर्ने भूमिका सत्यप्रतिको निष्ठा हो । तपाईं सत्यप्रतिको निष्ठाबाट विचलित हुनुभयो भने मलाई लाग्छ, पत्रकारिता सम्भव छैन । तपाईंमा आग्रह परिपूर्ण भो र निश्चित उद्देश्यका निम्ति जानुभयो भने पत्रकारिता सम्भव छैन ।

हामीले चाहिँ पत्रकारिता गर्दा पनि आग्रहका साथ गरेका थियौं । त्यो भन्नलाई हिच्किचाउन हुँदैन । आग्रह के थियो भन्दा, पञ्चायती शासन व्यवस्थालाई ढालेर प्रजातन्त्रको पुनस्र्थापना थियो । त्यो मिसनमा पत्रकारिता गरिएको थियो । अब त्यो मिसनबाट पत्रकारिता कमिसनसम्म पुग्यो । मैले सबै पत्रकार मित्रहरूलाई दोषारोपण गर्न खोजेको होइन । हामी यस्तो दलदलमा फसेका छौं कि यहाँबाट जस्तोसुकै पानी निकाल्छु भने पनि पानी चाहिँ फोहोर नै आउने अवस्था छ ।

समाज सम्पूर्ण रुपले दूषित भइसकेपछि त्यो समाजबाट स्वच्छताको कल्पना अलिक असम्भव हुँदोरहेछ । त्यस सन्दर्भमा मैले भनेको पत्रकारिता पनि अब मिसनबाट कमिसनतर्फ पुगेको अवस्था छ । पत्रकारिता व्यावसायिक हुन आवश्यक छ । त्यसमा संलग्न भएका मानिसहरू पनि पेटसहितका हुन्, केही आकांक्षासहितका हुन् । पेटरहित र आकांक्षारहित मानिस हुँदैन । अन्य मानिसमा जस्तै पत्रकारमा पनि आकांक्षा हुन्छ । उनलाई पनि जीवन बाँच्नका निम्ति आवश्यक सुविधाहरूको खाँचो छ ।

तर, त्यसको लागि हामीले पत्रकारिताको व्यावसायिकाको विकास गर्न खोजेका हौं भन्ने मलाई लाग्छ । अब पत्रकारितामा सिर्जनशीलता भनेको के ? अथवा सिर्जनशीलतालाई पत्रकारितामा कसरी प्रस्तुत गर्ने ? मैले आफ्नो अवधारणा मात्रै भनेको हुँ है । फेरि यसलाई यसले बडो जान्ने भएर भन्यो, हामीले यसले भनेको मान्नुपर्छ र भन्ने अर्थमा ग्रहण नगरिदिनुहोला ।

मैले पत्रकारहरूसँगको निकट संगत र पत्रकारितासँगको आत्मीयताको कारणले मलाई लागेको कुरा भनेको हुँ । दुइटा कुरा देखें मैले । पहिला–पहिला भर्खरको ठिटा हुने बेलामा हिन्दी पत्रिका खुब पढिन्थ्यो । राजनीतिमा चासो राख्ने हरेकका निम्ति दिल्लीबाट प्रकाशन हुने दिनमान नपढी नहुनेजस्तै थियो । अलिअलि साहित्यप्रति पनि रुचि भएका कारणले मुक्ता, सरिता, नवनित, कादम्बिनी पढ्थे । त्यो दिनमानका सम्पादक थिए–रघुवीर सरहाय । रघुवीर सरहाय भनेको भारतका अत्यन्त प्रसिद्ध कवि हुन् । धर्मयुगका सम्पादक थिए–डा.धर्मवीर भारती । हिन्दी साहित्यमा डा. धर्मवीर भारतीको त्यति नै महत्वपूर्ण योगदान छ ।

नेपालको पत्रकारिताको इतिहासको कुरा गरौं । चाहे त्यो सुधासागरको कुरा गरौं । चाहे त्यो मोतीराम भट्टको पत्रिकाको कुरा गरौं । चाहे सिद्धिचरणले श्रेष्ठले पहिलो दैनिक पत्रिका दर्ता गर्नुभयो ‘आवाज’, त्यसको कुरा गरौं । चाहे गोरखापत्रमा भएका सम्पादकहरूको कुरा । गोरखापत्रले पहिलो पटक प्रधानसम्पादक भनेर कसलाई तोक्यो भन्दा बालकृष्ण समलाई ।

नेपाली पत्रकारिताको बीचको भागमा किशोर नेपालको अत्यन्त चकचकी–बकबकी थियो । किशोर नेपालले बनाएका टिमहरू धेरै थिए । देशान्तरको टिम होला अथवा कान्तिपुरकै टिम होला । मैले यी सबै उदाहरण दिएर भन्न खोजेको के हो भन्दा– साहित्य, सिर्जनशीलता र पत्रकारिता टाढाका विषय होइनन् । यी एउटै घरका अलग कोठाहरू हुन् ।

पत्रकारितालाई हामी कहिलेकाहीं के पनि भन्छौं भन्दा यो हतारको साहित्य पनि भन्छौं । तपाईंले आज एउटा घटना भएको देख्नुभो अथवा तपाईंले कुनै विषयका विषयमा अनुसन्धान गर्नुभयो भने त्यसलाई भोलिपल्ट नै प्रस्तुत गर्नुपर्छ । ६ महिना पर्खेर बसेर, त्यसका विषयमा एउटा आख्यान बनाएर प्रस्तुत गर्ने फुर्सद तपाईंले पाउनुहुन्न । तर, एउटा कविले त्यसका विषयमा ६ महिना घोत्लिएर एउटा कविता लेख्छ । एउटा उपन्यासकारले त्यसैका विषयमा २ वर्ष अनुसन्धान, अवलोकन, अध्ययन गर्छ अनि उपन्यास निकाल्छ । तपाईंहरूलाई याद होला, नारायण वाग्लेजीले कान्तिपुरमा ‘कफी गफ’ लेख्नुहुन्थ्यो । कफी गफले नारायण वाग्लेको कलमलाई यति मिहिन ढंगले परिमार्जित गरिदियो कि उहाँले पल्पसा क्याफे लेखेर मदन पुरस्कार जित्नुभयो ।

सिर्जनशीलतासँग पत्रकारिताको सम्बन्ध के ? सिर्जनशीलता र पत्रकारसँगको निकट सम्बन्धका कुरा मैले राखेँ । हामी केटाकेटी थियौँ । नेपालमा तीनवटा साप्ताहिक हामी खुब पढ्थ्यौं । एउटा राष्ट्रपुकार थियो । जसलाई हामीले कांग्रेसको कण्ठ भन्थ्यौं । एउटा मातृभूमि थियो, जसलाई हामीले चिनिया कम्युनिस्टहरूको वाणी मुखरित गर्छ भन्थ्यौँ । एउटा समीक्षा साप्ताहिक थियो । त्यो अलिक बढी बौद्धिक पनि थियो र वामपन्थको सोभियत खेमालाई प्रतिनिधित्व गथ्र्यो ।

त्यहाँ एउटा गजबको स्तम्भ थियो । त्योभन्दा अगाडि त्यस्तो स्तम्भ नेपाली छापा जगतमा देखिएको थिएन । त्यो स्तम्भ के थियो भन्दा–‘सडक बोल्छ’ । रमेश तिवारी भन्ने पत्रकार हुनुहुन्थ्यो । सडकमा हिँडिरहेका मान्छेलाई उहाँ प्रश्न गर्नुहुन्थ्यो, समसामयिक विषयमा । सडकमा भेटिएको आवाजलाई साप्ताहिक पत्रिकामा मुखरित गर्नुहुन्थ्यो । जुन नवीन र सिर्जनशील शैली थियो । समीक्षामै अर्को शैली थियो । मदनमणि दीक्षित–जसले ऋग्वेदका विषयमा पिएचडी गर्न लाग्नुभएको थियो । त्यो पिएचडीको सोध निर्देशक सर्वपल्ली राधाकृष्णन (जो पछि भारतका राष्ट्रपति हुनुभयो) हुनुहुन्थ्यो । त्यति ज्ञान भएको मान्छे मदनमणि दीक्षित । उहाँले चक्रपाणिका नामबाट एउटा स्तम्भ चलाउनुहुन्थ्यो । सायद, अहिलेसम्म पनि (मलाई कतै मेरो अज्ञानता होला, कति मेरो ध्यान नपुगेको होला ) त्यो स्तरको स्तम्भ लेखन मैले अहिलेसम्म पढ्न पाएको छैन ।

त्यहीताका र त्यसको सेरोफेरोमा किशोर नेपाल, कृष्णप्रसाद भट्टराईका दाजु गोपालप्रसाद भट्टराई गोरखापत्रमा सम्पादक हुनुहुन्थ्यो । र, काम नपाएर हल्लिरहेका किशोर नेपाललाई कृष्णप्रसाद भट्टराईले ‘तिमी गोरखापत्रमा जाऊ, गोपाल दाइलाई म भन्दिन्छु’ भनेर त्यहाँ पठाएपछि एउटा गजबको स्तम्भको सुरुआत भयो । ‘हाम्रा गाउँघर’ नामक स्तम्भ सुरु भयो । पत्रकार एउटा गाउँमा पुग्छ । त्यो गाउँमा के के उत्पादन हुन्छ ? त्यो गाउँको सडक कस्तो छ ? त्यो गाउँका विद्यालय कस्ता छन् ? एउटा गर्वको समाचार आउँथ्यो । जुन गाउँमुखी थियो । अहिले पनि हाम्रो पत्रकारिता गाउँमुखी हुन सकेको छैन ।

तपार्इंहरूलाई याद छ कि छैन ? गोरखापत्रमा पहिला पहिला के हुन्थ्यो भन्दा महावाणी भनेर राजाले भनेका कुरालाई कोट गरेर महावाणी आउथ्यो । महान्वाणी छापिन्थ्यो– महावाणी । हामी चाहन्थ्यौं, महावाणी हैन, महान्वाणी छापियोस् । महान्वाणी भनेको के भन्दा जीवनका निम्ति, समाजका निम्ति, राष्ट्रका निम्ति उपयोगी चीज कसैबाट भनियो भने त्यो महान्वाणी हो । महावाणी भनेको के हो भन्दा ठूलो पदमा बसेको ठूलाबडाले भनेको कुरा महावाणी हो । अहिले पनि हाम्रो पत्रकारिता महावाणीमा छ, महान्वाणीमा छैन । तपाईंले समाचार लेख्नुभयो भने समाचारको पहिलो अनुच्छेद के लेख्नुहुन्छ भन्दा, त्यो प्रमुख अतिथिले बोलेका कुराहरूले पहिलो प्राथमिकता पाउँछ । चाहे उसले बोलेको दुई पैसाको किन नहोस् । तर त्यहीं अर्को एउटा मान्छेले महŒवपूर्ण कुरा बोल्यो भने त्यसको उल्लेख नै हुँदैन । हामी अहिले पनि त्यो महावाणी सिस्टममा छौं ।

पोषनाथ शर्मा गोरखापत्रमा काम गर्दा मलाई सोधे–‘दाइ समाचार पाइएन के लेख्नेहोला ?’ मैले उनलाई भनें,‘ समाचार प्रशस्तै छन् तर समाचार हेर्ने दृष्टिकोण चाहिँ हामीसँग हुन आवश्यक छ ।’ ‘के छ दाइ?’ भनेपछि मैले भनें,‘फेवातालको बाँध छ नि, त्यो फेवातालको बाँध, जुन हाइटसम्म फेवातालको बाँध रोकिनुपर्ने त्यो बाँध रोकिएको छैन । त्यसको तलपट्टि प्वाल परेको छ । बालुवाका बोरा लगेर थुपारेका छन् । त्यसको आयुको सम्बन्धमा समाचार लेख न ।’

पोषनाथले त्यसका आयुका विषयमा समाचार लेखे । त्यसलाई राइजिङ नेपालले प्राथमिकता दिएर छाप्यो । सूचना सधैं घटनामा आधारित मात्र हुँदैन । तारा पाखे दाइ संस्कृत माविमा प्रधानाध्यापक, म अध्यक्ष भएर काम गरेका थियौं । अनि मैले एक जना पत्रकार साथीलाई भनें, ‘संस्कृत स्कुल ठ्याक्कै गोरखापत्रसँग जन्मियो । १९५८ असार २४/२५ गते गोरखापत्रको जन्म भयो । १९५८ सालमै राजकीय संस्कृत प्रधान पाठशाला भनेर यहाँ पाठशाला खोलियो । स्कुलको आयु १ सय वर्ष पुग्यो तर १ सयजना विद्यार्थी भएनन् । यो भन्दा ठूलो समाचार के हुन सक्छ ?’

एक जना केदार शर्मा भन्ने मान्छे पत्रकारिता पनि गर्नुहुन्छ । हिमालमा लेख्नुहुन्थ्यो । उहाँले नेपाली खाद्य संस्कृतिका सम्बन्धमा पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकालीसम्म अध्ययन गर्नुभएको छ, भ्रमणमा हिाड्नुभएको छ । त्यो खाद्य संस्कृति विषयमा छलफल गर्न म कहाँ आउनुभयो । उहाँले के भन्नुभयो भन्दा ‘तीर्थजी विन्ध्यवासिनीमा बलीीकस्तो छ ?’ मैले भनें,‘ किन ?’ उहाँले भन्नुभयो–‘ बलि दिन जाती होइन ।’ मैले उहाँलाई भनें,‘ बील दिन जाती त होइन तर त्यो त म पनि मान्छु तर विन्ध्यवासिनीमा दिएका मात्र बलि हुन्छन् ? बुच्चडले मासु पसलमा दिएका बलि हुँदैनन् ?’ विन्ध्यवासिनीमा बलि एकदम घटेको छ तर पोखरामा मासु पसल बढेका छन् । फरक के रै‘छ भन्दा बलि दिँदा मान्छेले प्रसाद खान्छन् मासु खाँदैनन् । बलि वर्षको ३/४ चोटि दिइन्थ्यो । उनीहरू मासु खाने भनेर खाँदैनथे । देवीको प्रसादका रुपमा ग्रहण गर्थे । त्यसको परिमाणसमेत सानो हुन्थ्यो । तर, मन्दिरहरूमा बलि समाप्त भयो । एउटै टोलमा ५/६ ठाउँमा बलिहरू सुरु भए । यो समाचार हुन सक्छ कि सक्दैन ?

समाचार अर्को पनि छ, हामीले पोखराबाट सधैं हिमाल देखेका छौं । हामीमध्ये कतिलाई थाहा छ, हिमालका नामहरू, उचाइहरू । हिमाल आरोहण इतिहासका विषयलाई हामीले आफ्नो समाचार लेखनीमा विषय बनाएका छौं कि छैनौं ? हाम्रो दुर्भाग्य ! संसारमा पहिलो चोटि ८ हजार मिटरभन्दा अग्लो हिमालको आरोहणको प्रारम्भ हामीबाट भयो । अन्नपूर्ण प्रथम चढेर यसको आरम्भ भयो । १९५० जुन ३ तारिखमा । सगरमाथा कहिले चढियो ? १९५३ को मे मा । अन्नपूर्ण चढेको तीन वर्षपछि सगरमाथा चढियो तर हामीले यसलाई उजागर गर्न नसकेको हुनाले सगरमाथाको आरोहणको इतिहास बन्यो । अन्नपूर्णको आरोहणको इतिहास बनेन । हामीले पोखराबाट देख्दै गरेको पाँचवटा हिमालले नाम नै पाएको छैन । ७ हजार ५ सय मिटरको सेरोफेरोमा भएका ५ हिमाल नामविहीन छन् ।

समाचारहरू छन् । समाचार खोज्नका लागि हामीले अध्ययन गर्न जरुरी छ । त्यसलाई प्रस्तुतीकरणमा हामी कति नवीन हुन सक्छौं ख्याल गर्न आवश्यक छ । समाचारवाचकको त समाचार लेखनमा केही भूमिका हुँदैन । समाचार लेखन एउटाले गर्छ, त्यो सम्पादककोमा पुग्छ । सम्पादकले सम्पादन गर्छ अनि वाचकले वाचन गर्छ । तर पनि वाचन कति आकर्षक हुन्छ ? भन्ने कुरासँग समाचारको सम्प्रेषण जोडिन पुग्छ ।

समाचार अत्यन्त महत्वपूर्ण थियो तर वाचन नै काम नलाग्ने भयो भने स्रोताले त्यो समाचारमा ध्यान दिँदैन । समाचार स्रोताका मनसम्म पुर्‍याउनका निम्ति त्यसलाई बलशाली बनाउनका निम्ति वाचकको पनि भूमिका हुन्छ । मैले यो पत्रकारितामा सिर्जनशीलतालाई यसरी जोड्न चाहें ।

पत्रकारिता यस्तो डरलाग्दो विधा हो । हामीले जुन वेलामा पत्रकारिता गथ्र्याैं, त्यो वेलामा सबै बिटमा लेख्नुपथ्र्यो । राजनीति, भाषासाहित्य, संस्कृति, विज्ञान, सडक सबै विषयमा समाचार लेखिन्थ्यो । अहिले विस्तारै विधागत पत्रकारिताको युगमा प्रवेश गरिसक्यौं । राजनीतिको विषय लेख्नेले त्यसमा मात्रै केन्द्रित भएर लेख्ने प्रचलन बढ्दो भयो ।

पत्रकारहरूको संघसंस्था समेत विधागत रुपमा बन्न थालेका छन् । यतिबेला अझै विषयवस्तुका विषयमा हामीले आफूलाई अझै गम्भीरताका साथ लान सक्ने परिस्थतिको निर्माण भएको छ । मैले पत्रकारितामा सिर्जनशीलतालाई के भन्न चाहँे भन्दा, तपाईंको प्रस्तुतिमा सिर्जनशीलता, तपाईंको दृष्टिमा सिर्जनशीलता हुन आवश्यक छ । पत्रकार राष्ट्रको मार्गदर्शक पनि हो । एउटा पत्रकारको खोजी पत्रकारिता र त्यसको अध्ययनले संसारको चक्रवर्ति महाराज जस्ता भएका अमेरिकाका राष्ट्रपतिको सत्ता गुमेको इतिहास पनि छन् । त्यसकारण मेरो आग्रह छ, निवेदन छ । पत्रकारिता सामान्य विषय होइन । घटना भयो, त्यसको सूचना संकलन गरी आफ्ना माध्यमबाट आम जनमानस समक्ष पुर्‍याउने मात्र उत्तरदायित्वमा सीमित हुनुभयो भने पत्रकारिताको कर्मकाण्डमा तपाईं सम्मिलित त हुनुभयो तर पत्रकारितालाई एउटा उचाइमा पुर्‍याउने कुराबाट तपार्इं चुक्नुभयो । त्यो हुनाले पत्रकार साथीहरूले दुइटा विषयमा आफूलाई गम्भीर राख्नुपर्छ जस्तो लाग्छ । सत्यकाप्रतिको निकटता, सत्यको सामीप्यतामा जीवलाई आलोकित बनाउने एउटा अभ्यास । दोस्रो आग्रह नराख्नुहोस् । दल वा दलको गुट विषयमा आग्रह नराख्नुहोस् । मैले सम्प्रेषण गरेको समाचार मुलुकका हितमा हुनुपर्छ भन्ने आग्रहका साथ समाचार लेख्नुभयो भने त्यसले तपाईं, समाज र राष्ट्रलाई कल्याण गर्छ । जसले भोलिका दिनमा अझ सिर्जनात्मक हुनका लागि पनि बल दिइन्छ ।

पत्रकारिता भनेको छिटछिटो विषय होइन । यो सतहको कुरामात्रै होइन । पत्रकारितामा जीवनको गाम्भीर्यता छ । पत्रकारितामा सिर्जनशीलता छ र त्यो सिर्जनशीलता मुलुकका पक्षमा छ भनेर हामीले साबित गर्न सक्छौं ।

(नेपाल प्रेस युनियन कास्कीले ३२ औं स्थापना दिवसको अवसरमा आइतबार आयोजना गरेको ‘पत्रकारितामा सिर्जनशीलता’ विषयक कार्यक्रममा नेपाली लेखक संघका केन्द्रीय अध्यक्ष तीर्थ श्रेष्ठबाट प्रस्तुत विचारको सम्पादित अंश )