पोखरा । ७ वर्षअघि टुकुचे पीक नजिकैबाट हिउँ पहिरो झरेको मुस्ताङका सांसद महेन्द्र थकालीले सम्झे । ‘त्यतिबेला ३ जना मान्छे र थुप्रै याकहरु मरेका हुन् । यो वर्ष संयोगले मान्छेलाई केही भएन,’ उनले भने, ‘मलाई अनौठो लागिरहेको छ कि मंसिरको बेला हिम पहिरो कसरी झर्‍यो ? वैशाख, जेठ तिर झरको भए सामान्य मान्न हुन्थ्यो ।’ थासाङ गाउँपालिका २ नाउरीकोट नजिकै टुकुचे पीक (स्थानीय भाषामा मानापाथी हिमाल) बाट हिउँ पहिरो झरेर गाउँ छेउमै आइपुग्यो । आइतबार दिउँसो करिब १२ बजे हिम पहिरो झरेको हो । ‘धवलागिरि हिमालतिर झरिरहन्छ । हामी खासै मतलब गर्दैनौं । यता झरेको यो पहिलो घटना हो,’ थकाली अघि भन्छन्, ‘जलवायु परिवर्तन नै त होला । नत्र यस्तो नहुनुपर्ने हो । अहिले पुसमा पनि हिउँ पर्दैन । कहिले वैशाखमै हिमपात हुन्छ ।’
एउटा अध्ययनले मुस्ताङको तापक्रम विश्वमै सबैभन्दा तीव्र गतिमा बढेको देखाएको छ । पृथ्वीको तापक्रम गएको १ सय वर्षमा १ दशमलव १ डिग्री बढेको छ । नेपालमै भएको अध्ययनलाई हेर्दा, यहाँको तापक्रम वृद्धिदर ०.०५६ डिग्रीले बढेको छ बर्सेनि । तर मुस्ताङको अन्यत्रभन्दा धेरै बढेको छ । यहाँ हरेक १० वर्षमा १ डिग्री तापक्रम बढ्छ । बर्सेनि ०.१ डिग्री बढेको छ । ‘१ डिग्रीको फरक धेरै नै ठूलो हुन्छ । गण्डकी प्रदेशकै हिमाली क्षेत्रमा तापक्रम अन्य प्रदेशभन्दा बढी देखिएको छ । भविष्यमा अझै बढी असर पर्ने देखिन्छ,’ जलवायु परिवर्तनविद् मन्जित ढकालले भने, ‘एउटा–एउटा घटनालाई घटनाको प्रकृति नबुझिकन जलवायु परिवर्तनसँग जोड्नु राम्रो त होइन । तर हामीले नसोचेका र फरक प्रवृत्तिका घटनाहरु बढ्दै गएका छन् र पहिले भन्दा छिटोछिटो पुनरावृत्ति भइरहेको छ । यो जलवायु परिवर्तनकै असर हो ।’
नेपालमा विज्ञहरुले ४७ वटा हिमताल फुट्ने उच्च खतराको सूचीमा राखेका छन् । त्यसमध्ये गण्डकीका ३ वटा पर्छन् । ‘बेमौसमी वर्षा हुने । वर्षाको अवधि सकिएपछि पनि अनौठो खालको वर्षा हुने, यस्ता खालको प्रवृत्ति विश्वव्यापी रुपमा बढ्दै गएको छ । हाम्रो नेपालमा पनि छि¥यो,’ उनले भने, ‘पहिले १० वर्षको अन्तरालमा प्रकोपको पुनरावृत्ति हुन्थ्यो भने अब ३ वर्षमै पुनरावृत्ति हुने देखिन्छ ।’

अरु ठाउँमा प्रत्येक वर्ष ०.०५७ डिग्री तापक्रम बढ्ने गरेकोमा मुस्ताङको तापक्रम भने बर्सेनि ०.१ डिग्री बढेको छ

प्रदेशको तापक्रम वृद्धिको अध्ययन हेर्दा गण्डकीमा वर्षाको चरित्र फेरबदल भएको छ । लगातार पानी नपर्ने दिन बढेको छ भने थोरै दिनमै धेरै पानी पर्न थालेको छ । ‘नेपालभरिमा मुस्ताङमा मात्रै जोखिम छ अन्त छैन भनेको होइन, तर अरु जिल्लाको तुलना गर्दा मुस्ताङ र मनाङको तापक्रम वृद्धि बढी छ । सुख्खा खडेरी यी जिल्लामा बढी देखिन्छ,’ ढकाल भन्छन्, ‘निराशाजनक कुरा गर्‍यो भन्ने होला, तर सकारात्मक पक्ष देखिँदैन । यो समस्यालाई सधैंका लागि समाधान गर्ने भनेको कार्बन उत्सर्जन घट्नुपर्छ । ग्लास्गोमा भएको सम्मेलनहरुले त्यसमा योगदान दिन्छ ।’ उनी अहिले पनि ग्लास्गोमै छन् ।
हिमाली क्षेत्रमा खडेरी बढेपछि स्थानीयले बिस्तारै थातथलो छोड्न थालेका छन् । ‘याकको चरन क्षेत्र घटेकोले त्यहाँका नागरिकहरुले अर्को पेसा व्यवसाय गर्न थालेको पाएका छौं । व्यवसाय नै धेरै घटेको देखिन्छ । त्यसले रहनसहन र संस्कृतिमै परिवर्तन ल्याइदिने भयो,’ उनी सम्मिलित एउटा रिपोर्टले भनेको छ, ‘तल्लो भागमा बाढी पहिरो र माथिल्लो क्षेत्रमा हिमताल फुट्ने समस्या देखिन्छ । सबै ठाउँमा जोखिम छ । खासगरी गण्डकीका हिमाली क्षेत्रमा धेरै छ ।’
उनले पूर्व तयारीका कामहरु गर्न सुझाव दिएका छन् । ‘जोखिम छ भन्ने थाहा भएपछि क्षति कम गराउन पूर्व तयारीको भूमिका अत्यन्तै ठूलो हुन्छ । सरकारले विशेष चासो दिनुपर्छ । जोखिम भनेका ठाउँमा बस्ती बस्न दिनु हुँदैन । स्थानीय र प्रदेश सरकारको भूमिका अति बढी हुन्छ,’ उनले भने, ‘सरकार संवेदनशील हुनुपर्छ । नागरिकहरु पनि कार्बन उत्सर्जन घटाउने अभियानमा लाग्नुपर्छ ।’ हिमताल फुट्ने र बाढी पहिरो तत्कालीन प्रभाव हुन् भने लामो खडेरी पर्ने र अस्वाभाविक वर्षा हुने गर्दा थातथलो छोड्नुपर्ने अर्को जटिल अवस्था हो । बिस्तारै यहाँका गाउँहरु रित्तिँदै गएका छन् ।
आइतबारको हिम पहिरोले केही याकहरु पुरेको हुन सक्ने आशंका गरिएको छ । मानवीय क्षति नभए पनि डरले भागदौड गर्दा ११ जना घाइते भएको बताइएको छ । उनीहरुको नजिकको स्वास्थ्य चौकीहरुमा उपचार गरिएको छ । ३ जनाको खुट्टा भाँचिएको छ । प्रमुख जिल्ला अधिकारी नेत्रप्रसाद शर्माले सुरक्षाकर्मी घटनास्थलमा खटाएर उद्धारको काम भइरहेको बताए ।