वर्तमान समयका सचेत नागरिकहरुका विचार अस्वाभाविक किसिमले राजनीतिक शक्ति संघर्षको बारेमा अनेकन बहसहरू सञ्चार माध्यम तथा सामाजिक सञ्जालमा मुखरित भएका छन् । बुझेर वा नबुझेर विधि, पद्धति र नियमका आआफ्नै परिभाषा र अर्थ लगाई स्वार्थवश एकोहोरो रटान दिने काम जारी छ । सबैभन्दा मुख्य कुरा जब जब केही समस्या आइ पर्छन् कुनै पनि व्यक्तिलाई विधि र पद्धति अनि नियम र सहमतिको आवश्यकता पर्दछ । नियम र कानुनलाई हातमा लिएर बलपूर्वक आm्नो स्वार्थ पुरा गर्न लालयित मानिसलाई अनेकन सिंग र जुराहरू निकालेर ठिक र बेठिक भन्ने मान्यता राख्नु कुनै पनि सभ्य समाजमा लायक ठहरिँदैन ।

प्राचीन धर्मशास्त्रहरूमा काल्पनिक र यथार्थका बीचमा विधि र पद्धतिको अति सुष्म प्रयोग भएको पाइन्छ । हिन्दु धर्ममा यज्ञ विधि, पूजा विधि, श्राद्ध विधि गोदान पद्धति आदि विभिन्न मानिसका संस्कारगत धर्म कर्म अन्धविश्वास, सन्तुष्टि र चित्त शान्तिका रुपमा कायम छन् । आजभोलिका अधिकांश व्राह्मणहरू विधि पद्धति र नियमले, जप, तप र ध्यानले व्राह्मण बनेका होइनन् । त्यसरी नै विशुद्ध राजनीतिक निष्ठा र विधि विधानले राजनीतिक व्यक्ति बनेका आदर्श राजनेता पाउनु ज्यादै दुर्लभ कुरा हो । यस लेखमा शक्तिलाई परिभाषित गर्दै कसरी विधि विधान र पद्धतिलाई बारम्बार जपेर निहित स्वार्थ पूर्तिका लागि शक्तिको दुरुयोग गरी राज्य शक्ति हत्याउन लालायित भएका सन्दर्भलाई प्रष्ट्याउन खोजिएको छ ।

आजभोलि विधि र पद्धति कर्मकाण्डीय शब्द विशेषको जालोमा यो वा तयो कोणबाट व्याख्या गरिएको देखिन्छ । त्यसै गरी नियम अनुशासन कायम गर्ने विषयबाट वञ्चित भएको छ भने शक्ति संघर्षले न्यूनतम धरातल र राजनीतिक सहिष्णुताको सिमा पार गरिसकेको महसुस भएको छ । सामान्यतया विधि भनेको कुनै काम पूर्ण गर्न अपनाइने तौर तरिका हो । खास गरी विधि वा पद्धतिले कुनै प्रक्रिया, प्रणाली वा व्यवस्था, अनुकूलता, आचार तथा व्यवहारलाई अगाडि बढाउने परिपाटी र निर्विकल्प बाटो भन्ने अर्थ समेत राख्दछ । अर्काे तर्फ नियम भनेको कुनै समाज वा राज्यमा लागु गरिएका निश्चित उद्देश्य प्राप्तिका लागि समाज र देशलाई विधि सम्मत अगाडि बढाउन, गर्न हुने र नहुने, दण्ड र सजायको भागिदार हुने लिखित अर्थ राख्ने अथवा अनेकन व्याख्या र प्रयोगका कारण घुमिल प्रायः पनि हुन सक्दछन् । अध्ययन अनुसन्धान र खोजी कार्यमा विधि र पद्धति ज्यादै महत्त्वपूर्ण हुन्छ भने शक्तिको चेपुवामा नियम कानुन, विधि र पद्धति गौण बन्न पुग्दछन् । वैज्ञानिक खोजी कार्यका प्रत्येक चरणहरूमा विधि र पद्धति अति मूल्यवान् हुन्छन् किनभने यसले अन्त्यमा महत्त्वपूर्ण निष्कर्ष दिने गर्दछ ।

साँचो अर्थमा विधि विधान र नियम कानुन सधैं शक्तिवान्हरूको हातमा हुने गर्दछ । यो निर्वलहरूका लागि देखाउने दाँत मात्र हो भने बलशालीहरूको अरु माथि नियन्त्रण गर्ने अचुक अस्त्र । समाज तथा राजनीति विज्ञानमा शक्ति भनेको व्यक्ति संस्था वा राज्यले आफ्ना काम, विचार र व्यवहारको प्रयोग गरी अरु कुनै व्यक्ति, संस्था वा राज्यलाई निरन्तर दबाब दिने अनि प्रभावमा पारी तद्अनुकूल आफ्नो पक्षमा संलग्न गराउनु हो । शक्तिको प्रयोग सर्वथा अनुचित हुने विषय पनि होइन जुन हामीले ठानेका छौ । शक्तिको प्रयोगले समाज चलायमान बनाउँदछ । कुनै उद्देश्य पूरा गर्न सहयोग गर्दछ तथा परिवर्तन र मानवताका पक्षमा उद्देलित गराउँदछ । तर शक्तिको प्रयोग कसले र कसरी गर्दछ भन्ने विषय महत्त्वपूर्ण हुन्छ । लडाइ, झगडा तथा युद्धमा सेना प्रहरी र मानिसहरूलाई प्रयोग गरी ल्याउन खोजिने परिवर्तन शक्तिको निर्मम प्रयोग हो भने नियम विधि कानुन बनाएर कुनै योजनाबद्ध परिवर्तन ल्याउन शक्तिको नरम प्रयोग मानिन्छ ।

शक्तिको स्रोत र व्याख्या सम्बन्धमा अमेरिकी सामाजिक मनोविज्ञहरू जोन फ्रेन्च र बेट्रयाम रेबनले बिसौं शताब्दीको मध्यतिर गरेका थिए भने त्यसैबेला फ्रान्सका दार्शनिक मिचेल फूको पनि शक्तिको नयाँ अवधारणाले प्रसिद्धि पाएका छन् । फ्रेन्च र रेवानका अनुसार शक्ति भनेको कुनै एक पक्षले दोस्रो पक्षलाई आफ्नो इच्छा अनुरूप प्रयोग गर्ने वा प्रभावमा पार्ने काम हो । यो सापेक्ष हुने गर्दछ र आपसी समझदारीमा अस्तित्व प्राप्त गर्दछ । तर त्यस्तो शक्ति सम्बन्ध कुनै खराब स्वार्थले प्रेरित भएमा अनपेक्षित र प्रतिकूल परिणाम निस्कन सक्दछ । फ्रेन्च र रेवनका अनुसार यस्तो शक्ति ५ किसिमको हुन्छन् ।

क्षणिक स्वार्थ र कुण्ठालाई विधि, पद्धति र सिद्धान्तको जलप दिएर विवेक शून्य निश्कर्षमा पुग्नु देश, जनता र स्वयं राजनेताहरूलाई समेत अनिश्चित भविष्यको खाडलमा धकेल्नु हो

पहिलो वैधानिक शक्ति हो । कुनै पनि राज्य, संस्था वा संगठन वैधानिक बनिसकेपछि प्राप्त गर्ने शक्ति वैधानिक शक्ति हो । स्थापित मान्यता र प्रचलनका आधारमा चल्ने राज्य, संघ, संस्था तथा संगठनमा रहेका प्रमुखहरू त्यस्ता शक्तिका स्रोतहरू हुन् । राष्ट्रपति, प्रधानमन्त्री, सेनापति, प्रधानन्यायाधीश देखि कार्यालय प्रमुखहरूसम्म यस अन्तर्गत पर्दछन् । विधि, पद्धति तथा नियमहरूको पालना गर्नुपर्ने मुख्य दायित्व यिनीहरूकै हुने गर्दछ । दोस्रो व्यक्तिगत क्षमताले प्राप्त शक्ति हो । कुनै व्यक्ति विशेषको योग्यता, क्षमता, दक्षता, गुण, व्यक्तित्व तथा परिचयले आर्जित शक्ति यस अन्तर्गत पर्दछ । विश्वका महान् नेता दार्शनिक, समाजसेवी राजनीतिज्ञ आदिले प्राप्त गर्ने शक्ति क्षमताले युक्त शक्ति हो ।

तेस्रो शक्ति अन्तर्गत ज्ञान र सिपले आर्जित शक्ति हो । कुनै व्यक्ति विशेषले आफ्नो ज्ञान, सिप तथा कर्मले आर्जन गरेको, ठोस निर्णय, समस्या समाधान अथवा कुशलता प्राप्त गरेर अरुको विश्वास प्राप्त आर्जित शक्ति यस अन्तर्गत पर्छ । संसारका धनी व्यक्ति ठूला व्यापारी वैज्ञानिक, आविष्कारकहरू यस्तो वर्गमा पर्दछन् ।

शक्तिको चौथो रूपमा पुरस्कृत शक्ति पर्दछ । कुनै व्यक्ति विशेषले प्राप्त गरेको प्रमाण पत्र, नियुक्ति, पद, बढुवा आदिबाट प्राप्त हुने शक्ति पुरस्कृत शक्ति हो । विश्वविद्यलायका पदाधिकारी, संवैधानिक अंगका प्रमुखहरू मनोनयन तथा कोटाबाट प्राप्त पदहरू पुरस्कृत शक्तिका स्रोतहरू हुन् ।

पाँचौं र अन्तिम शक्ति भनेको डर वा त्रासबाट प्राप्त गरिने शक्ति हो । यो क्षणिक तर अत्यन्त कठोर बन्न पुग्छ । सामान्य मानिसलाई डर, त्रास, लोभ तथा मोहमा पारेर कुनै काम गर्न बाध्य पारिनु यस्तो शक्तिको स्रोत हुने गर्दछ । बलात्कार गर्नु, बलत्कारीलाई जोगाउनु, ज्यान मार्ने धम्की दिनु वा ज्यानै लिनु, घुस खानु वा ख्वाएर आफ्नो कार्य सम्पन्न गरिनु यस्तै प्रकारका शक्तिको स्रोत हुन्छ । यिनै सन्दर्भमा माक्र्सवादी इटालियन दार्शनिक एन्टोनियो ग्राम्सीले बिसौं शताब्दीको सुरुआतमै शक्तिका बारेमा राजनैतिक विचारहरूसँग सापेक्ष मौलिक विचार प्रकट गरेका छन् । उनका अनुसार शक्ति कुनै पनि विचारको बाहक र सहमतिको रूपमा प्रकट हुन्छ । त्यसैले पुँजीवादी विचार धारका शासकहरूले तल्लो तहका गरिब जनतालाई विभिन्न प्रलोभन देखाएर, उनीहरूको जीवनस्तर माथि उठाउने कार्यमा सहमत जनाउँदै विभिन्न रूपका क्रान्तिलाई निस्तेज पारेर दबाएका हुन्छन् । सारमा उनको प्रभाववादी संस्कृति भन्नाले पुँजीवादीले विचारको माध्यमबाट विभिन्न संस्थालाई प्रयोग गरी काम गरी खाने किसान तथा मजदुरलाई विद्रोह गर्नबाट रोक्ने गर्दछ । जसलाई ऐतिहासिक माक्र्सवाद भन्दा फरक नवमाक्र्सवाद भन्ने गरिन्छ ।

शक्तिको विशेष र व्यापक व्याख्या फ्रेन्च दार्शनिक मिचेल फूकोले गरेका छन् । उनको विचारमा शक्ति सधैं अज्ञानताका बलमा अडिएको हुन्छ । राज्यका सम्पूर्ण अंगहरूले प्रभावकारी रुपले सबै व्यक्तिमाथि शक्तिको निरन्तर प्रायेग गरिरहेका हुन्छन् । उनका अनुसार शक्तिका दुई वटा मुख्य आधारहरू हुन्छन् । पहिलो व्यवहारिक र दोस्रो सैद्धान्तिक । त्यसैगरी शक्तिका तीन वटा केन्द्रहरू मानेका छन् । पहिलो शक्तिको आधार भनेको सार्वभौम शक्ति हो । सार्वभौम शक्ति पिरामिड शैलीको हुन्छ । निरंकुश राजतन्त्र पिरामिड शैलीको शक्ति केन्द्र मानिन्छ भने अहिलेको विश्वमा कार्यकारी राष्ट्रपति वा प्रधानमन्त्री यस्तो अधिकार सम्पन्न संस्थाहरू हुन् । दोस्रो शक्तिको आधार भनेको संस्थागत शक्ति हो । यस्तो विषयगत अथवा संस्थागत शक्तिले कुनै पनि मानिसलाई वस्तु, साधन वा अभयवको रूपमा लिने गर्दछ । यहाँ कुनै पनि व्यक्तिलाई नियमले बाधिन्छ, निगरानी गरिन्छ र नियन्त्रणमा राखिन्छ । कारखाना, शिक्षालय, अस्पताल, कारागार आदि यसका उदाहराणहरू हुन् । फूकोका अनुसार तेस्रो शक्ति भनेको जैविक शक्ति हो । मानव जीवनका मूल्य र मान्यतालाई प्रभाव पार्ने शक्ति जैविक शक्ति हो । यसले प्रत्येक मानिसलाई उत्साहित बनाउने, बलियो बनाउने, संगठित गर्ने तथा रेखदेख गर्ने मार्ग प्रशस्त गर्दछ । संस्थागत शक्तिले प्रत्येक मानिसलाई भिन्दाभिन्दै किसिमले नियन्त्रण गर्दछ भने जैविक शक्तिले सम्पूर्ण मानवलाई नै एकै पटक प्रभावमा पार्ने कार्य गर्दछ । यसरी ज्ञान र शक्तिको सम्बन्ध समाज नियन्त्रणमा लागि परेको भए पनि ज्ञानलाई शक्तिले सधैं आफ्नो पकडमा राख्ने परिपाटी प्राचीन समयदेखि चलिआएको पाइन्छ ।

हामीले मान्दै आएका अनेकौं लिखित तथा अलिखित विधि विधान तथा नियमहरू शक्तिशाली व्यक्ति वा संस्थाहरूले आफ्नो स्वार्थ अनुकूल अर्थ लगाउने, प्रयोग गर्ने र त्यसको भरपुर लाभ लिने अजीर्ण रोगले गर्दा सभ्य समाज निरन्तर पतनको बाटो तर्फ लागेको मानिन्छ । परापूर्वकालमा महाभारत वा रामायणमा वर्णित युद्धहरू हुन्, अथवा प्राचीन ग्रिकमा ट्रोय र स्पार्टा राज्यका बीचमा भएका महायुद्ध हुन् शक्ति प्राप्त गर्ने तथा शक्तिको आडमा बलमिचाइँ गरी निम्त्याइएका विकृत रुपहरू नै हुन् । यस्ता युद्धहरू मध्ये प्रथम र दोस्रो विश्वयुद्धहरू पनि विधि, पद्धति र नियमको चिरहरण पछि आएका नरसंहार स्मरणीय छँदै छन् ।

हाम्रो आधुनिक समयमा राज्यलाई सञ्चालन गर्नका लागि बनाइने संविधान, नियम तथा विनियम बलपूर्वक निर्माण गरिने, छलपूर्वक संशोधन हुने तथा शक्तिको प्रयोग गरी खारेज गरिएका धेरै दृष्टान्त इतिहासमा प्रशस्तै पढ्न पाइन्छ । कुनै पनि व्यक्ति वा समूहको निहित स्वार्थ तथा सनकीपन, लोभ, मोह र ईष्र्याले सम्पूर्ण वैधानिक प्रक्रियालाई हातमा लिएर आफ्नो उद्देश्य पूरा गर्न चाहनु अस्थिरता र संकटलाई सरासर निम्त्याउनु हो । शक्ति संघर्ष प्रायः गरी नमिठो प्रतिफलमा परिणत हुने गर्दछ । यदाकदा यस्ता संघर्षले उपयुक्त निकास र बाटाहरू भने अवलम्बन गरेका छन् । उच्च तहका समाजदारीहरू कुनै पनि विधि विधान र पद्धतिभन्दा माथि हुन्छन् । सामान्य घर व्यवहारका हजारौं लेनदेनमा एक पक्षले धर्म छोड्नेवित्तिकै सयौ मुद्दाहरू र सवालहरूको फैसला गर्नु पर्ने हुन्छ । त्यसैले लिखितम मात्र सभ्य समाजको आधार बन्न नसक्ने कुराको ठोकुवा गर्न सकिन्छ ।

उच्च तहका राज्य वा पार्टी, संघ वा संगठनमा नेतृत्व दिने व्यक्तिहरूले तल्लो तहका सर्वसाधारण मानिसहरूको भावना र विचारलाई नजर अन्दाज गर्दा समाज अत्यन्त दुःखद भविष्यको भुमरीमा पर्न सक्ने सम्भावना प्रबल हुन्छ । क्षणिक आवेश र सनकमा गरिने निर्णयले अनिश्चित संकटलाई नियन्त्रण गर्दछ । कुनै पनि समस्याको सही पहिचान गर्न नसक्नु, व्यक्तिगत रिसइवी र कुण्ठा प्रकट गरिनु, बदला र इश्र्याले घनिभूत भएर विधि, पद्धति र नियमको दुहाइ दिएर गरिने कुनै पनि अप्रिय निर्णयहरू व्यक्ति स्वयम् र समाजलाई घातक हुने कुरामा दुईमत छैन । लोकतान्त्रिक राज्य व्यवस्थामा प्रतिस्पर्धा हुनु स्वभाविक हुन्छ । प्रतिस्पर्धाबाट चुनिएका, कार्यशैली र अनुशासनबाट खारिएका न्याय र अन्यायको विवेकपूर्ण विभेद खुट्याउन सक्ने व्यक्ति वा पार्टी शक्तिमा पुग्नु र देश तथा जनताको सुख दुःखमा एकाकार हुनु हामी सबैको हितमा छ । तर क्षणिक स्वार्थ र कुण्ठालाई विधि, पद्धति र सिद्धान्तको जलप दिएर विवेक शून्य निष्कर्षमा पुग्नु देश, जनता र स्वयं राजनेताहरूलाई समेत अनिश्चित भविष्यको खाडलमा धकेल्नु ज्यादै दुखद विषय बन्न सक्छ । अहिले देशको राजनैतिक पार्टीहरूको मूलभूत काम भनेको लोकतान्त्रिक गणतन्त्रलाई सुदृढ बनाइ समाजवाद उन्मुख अर्थतन्त्रको विकासमा टेवा पुर्‍याउनु हो । राज नेताहरूले त्याग गर्नु हो । आपसी वैमनस्यतालाई विर्सदै सकेसम्म दुरी कम गर्नु हो । जनभावनालाई राम्रो सँग बुझ्नु हो । महासंकटलाई कार्यकुशलता पूर्वक पार लगाउनु हो । यसेमा सबैको हित र सुन्दर भविष्यको अनुमान गर्न सकिन्छ ।