पोखरा । सात वर्षअघि स्थानीयले तालगाउँस्थित मस्र्याङ्दी नदीमा माछा देखे । त्यसअघि मनाङका खोलामा माछा भेटिएको रेकर्ड थिएन । त्यसअघि नै तालमाथिको गाउँ खोत्रोमा ट्राउट माछाको व्यावसायिक पालन सुरु भएको थियो । तर सफल भएन । धेरैले सोही ट्राउट फार्मका माछा नै मस्र्याङ्दीमा भेटिएको बताएका छन् । त्यसयता तालगाउँमा ट्राउट माछा मासिएको छैन । त्यसबाहेक जेठताका चेप्टे (स्थानीय नाम) माछा पनि देखिन्छन् । तर निकै सानामात्रै । असार लागेपछि फेरि हराउँछन् ।

‘जेठमा देख्छौं । त्यसपछि वर्षैभरि हराउँछन्,’ स्थानीय मीनराशि गुरुङले भने, ‘ट्राउट त अहिले पनि प्रशस्तै छ । स्थानीयले मारेर खान्छन् ।’ साविकको कृषि विकास कार्यालयले अनुसन्धानका लागि खोत्रोमा पालेको माछा नै टंकीबाट पानी बग्दा खोलामा परेको उनले सुनाए ।

माछा प्राविधिकका अनुसार ट्राउट माछा शून्यदेखि २५ डिग्री सेन्टिग्रेड तापक्रममा बाँच्न सक्छ तर यसको राम्रो वृद्धिका लागि १० देखि २० डिग्री सेन्टिग्रेड तापक्रम उपयुक्त हुन्छ । मनाङमा भने पानी सिजन अनुसार फरक पर्छ ।

‘कहिलेकाहीँ पानी जम्छ । माइनस डिग्रीमा पुग्छ । नभए पनि बाह्रैमहिना अत्यधिक चिसो भइरहन्छ,’ उनले भने, ‘तर माछा मासिएको छैन । केहीले ट्राउटको व्यावसायिक पालन गर्न थालेका छन् । सफल पनि भएको छ ।’ नासों ८, ताचैमा वडाध्यक्ष याद घलेले व्यावसायिक माछापालन थालेका छन् । बढी चिसो भएका कारण छिटो वृद्धि नभए पनि माछापालन भने सफल भएको उनी बताउँछन् ।

१ वर्षअघि उनले ४७ लाख लागतबाट माछापालन योजना बनाए । ४७ लाख लागतमा व्यवस्थित र आधुनिक केज निर्माण गरेका छन् । त्यसमा ५० प्रतिशत सरकारले अनुदान सहयोग गरेको छ भने बाँकी रकम आफैँले लगानी गरेका हुन् । अहिले घलेको माछाफार्ममा १ करोडभन्दा बढी लगानी पुगिसकेको छ । ‘नजिकै तातोपानीको मुहान छ । त्यहाँबाट तातोपानी ल्याएर चिसोपानीसँग मिसाएपछि केजमा पठाएको छु,’ उनले भने, ‘अहिलेसम्म ठिकै उत्पादन भइरहेको छ । सोचेजस्तो चाहिँ भएको छैन ।’ घलेले सुरुमा १५ हजार भुरा छोडेका थिए । मौसम प्रतिकूलताले सबै हुर्किन नसकेको उनले बताए । ‘कहिले पानी बन्द भएर मर्छ । कहिले रोग पनि लाग्दो रहेछ,’ उनी भन्छन्, ‘अहिले ८ हजार जति छ ।’

उनले ४७ लाख लागतमा व्यवस्थित र आधुनिक केज निर्माण गरेका छन्

१ सय किलो जति उत्पादन गरेर पनि बेचिसकेका छन् । प्रतिकिलो १ हजार ५ सय लिन्छन् । ‘घरघरै डेलिभरी पनि गरिदिन्छु । मनाङ धेरै समय माइनस डिग्रीमा हुन्छ । यहाँ झन् माछाको बजार राम्रो हुँदो रहेछ,’ घलेले थपे, ‘उत्पादन गर्न सके बजारको समस्या छैन । विस्तारै फोनबाटै अर्डर गर्नेहरु पनि बढेका छन् । अब पर्यटकीय सिजन सुरु भएको छ, बजार बढ्छ होला ।’ १८ वर्ष जति शिक्षक भएर काम गरेपछि उनी राजनीतितिर ढल्किए । गाउँमा राजनीति मात्रै गरेर दैनिकी चलेन । घले विस्तारै कृषि कर्मतिर लागे । तर मनाङ धेरै विकट भएकोले उत्पादन खर्च पनि अत्यधिक बढी हुने उनको अनुभव छ ।
‘सानो समस्या परे पनि जिल्लामा प्राविधिक छैनन्, सोधेर ओैषधी चलाउनुपर्छ । आफ्नै खर्चमा उनीहरुलाई पोखरा र काठमाडौंबाट ल्याउनुपर्छ,’ भन्छन्, ‘दाना महँगो छ । अझै महँगो त ढुवानी पर्छ ।’

मनाङको पानी बढी चिसो भएकोले भुरा उत्पादन राम्रो हुने भएकोले त्यसतर्फ आकर्षित भएको घले सुनाउँछन् । ‘साथीहरुले भुरा उत्पादन गर्नुस् लिन आउँछौं भन्नुभएको छ । अब तालिम लिएर भुरा उत्पादन गर्ने योजना छ,’ उनले भने । सुरुमा उनले नुवाकोटबाट भुरा हालेका हुन् । माछा उत्पादन नहुने भएपछि मनाङलाई माछाको खासै कार्यक्रम पनि परेको छैन । ‘मनाङमा माछा हुँदैन भन्ने सरकारी मानसिकता छ । माछापोखरीमा पनि विशेषज्ञ टोली ल्याएर जाँचेर काम गरेको छु । राम्रोसँग उत्पादन हुने रहेछ,’ घलेले भने, ‘अब सरकारको ध्यान मनाङमा पनि पुग्नुप¥यो । चिसो ठाउँको माछा झनै स्वादिलो हुन्छ । हामी सफल भएका छौं ।’

घलेले गाउँका अरु युवालाई पनि गाउँमै कृषि उद्यम गर्न सुझाव दिएका छन् । उनी गाउँमै सफल भएको देखेर अरुले स्याउ, ओखर लगायत खेती गर्न थालेका छन् । ‘कृषि, पशुको लागि सम्भावना भएको ठाउँ छ । गाउँलेहरु १५० को गोलभेंडा किनेर खान्छन्, खेततबारी बाँझो छ,’ वडाध्यक्ष घले भन्छन्, ‘बिस्तारै मैले गरेको देखेर अरु पनि प्रभावित भएका छन् ।’ स्याउ र ओखरमा सरकारले निकै धेरै अनुदान वितरण गरेको छ ।